Over Multatuli. Jaargang 22. Delen 44-45

De VW in opzet en uitvoering
door Thilde Stuiveling

In 1941 verscheen bij de NV Em. Querido's Uitgevers Maatschappij te Amsterdam een bundel essays van Dr. G. Stuiveling met de titel Rekenschap. De opdracht luidt:

Aan de nagedachtenis van mijn vrienden
Ter Braak en Du Perron.

Ter Braak wijdde als letterkundig redacteur van het Haagse dagblad Het Vaderland in juni 1934 een recensie aan Garmt Stuivelings proefschrift Versbouw en Ritme in de Tijd van 80. Hij stak daarin geestig de draak met statistische analyses op dichters toegepast. Garmt had zijn dissertatie geschreven tijdens de twee jaar dat hij als dienstweigeraar tewerkgesteld was bij het Centraal Bureau voor de Statistiek. Zijn chef Dr. Ph. Idenburg introduceerde zijn ‘jonge doctor’ in een culturele club die geregeld sprekers uitnodigde; de fl. 25,- contributie kostte Garmt, die per maand fl. 60,- soldij ontving, menige maaltijd.

Najaar 1934 werd Ir. A. Mussert als leider van de Nationaal Socialistische Beweging, de nsb, uitgenodigd voor een uiteenzetting van zijn politieke denkbeelden. Voor vragen na de pauze meldden zich M. ter Braak en G. Stuiveling. Garmt was eerst aan bod. Zijn verslag aan mij betrof niet zozeer de betogen als wel de stijgende verbazing waarmee hij na zijn eigen spreektijd Menno ter Braak had aangehoord. Deze had namelijk vastgesteld dat er voor hem weinig werk overbleef: van zijn voorganger was immers het analytisch vermogen uit zijn proefschrift bekend. Sindsdien groeide de vriendschap tussen beide mannen, ‘hollanders’ uit Friesland en de Achterhoek. Na verloop van tijd werd Garmt mederedacteur van de Vrije Bladen. Toen wij na ons huwelijk in 1935 in Hilversum waren komen wonen betekende voor Garmt een vergadering in Den Haag eten bij Menno en Ant.

[p. 8]

Du Perron publiceerde De Man van Lebak in 1937 en Garmt vroeg deze biografie van Douwes Dekker/Multatuli ter bespreking aan voor zijn rubriek in Tijd en Taak, het vrijzinnige maandblad van Ds W. Banning. Een vraag in die recensie over Du Perrons beoordeling naar eigentijds inzicht van Douwes Dekkers gedrag in het verleden had het meest onwaarschijnlijke gevolg: een brief uit Indië op onze mat. Ter Braak had het stuk opgestuurd en Du Perron ging serieus op Garmts bezwaren in. Dat was het begin van een door Garmt graag gevoerde correspondentie.

Toen Du Perron in 1939 naar Nederland kwam duurde het een paar maanden eer Garmt na een blindedarmoperatie in staat was naar Amsterdam te reizen ter kennismaking. Inmiddels was bij Du Perron het plan gerijpt de hele Multatuli uit te geven, naast al het werk ook de brieven en andere bescheiden van alle dramatis personae. Zijn opzet was in elk deel zowel reeds gepubliceerd werk op te nemen als de documentatie uit dat tijdperk, chronologisch, dus te beginnen vóór Max Havelaar. Garmt was vanzelfsprekend hoogst vereerd dat Ter Braak hem bij Du Perron als medewerker had aanbevolen. Alleen, werk en brieven om en om leek hem onhanteerbaar. Juist die wisselwerking echter was voor Du Perron zijn eerbetoon aan Douwes Dekker, wiens werk immers de weerslag van zijn leven was; aan Multatuli, de pleitbezorger van de millioenen onderdrukten in de Gordel van Smaragd; aan de man die in Nederland slechts geroemd werd omdat hij 't zo mooi kon zeggen.

Garmt bleef het onpractisch vinden. Om diezelfde Multatuli te eren moest volgens hem Max Havelaar voorop staan. Maar Du Perron was het hoofd van de onderneming. Eerst maar naar een uitgever op zoek. Als resultaat lag er in april 1940 een principe-overeenkomst met de Uitgeverij Contact.

En toen blokkeerde op 10 mei 1940 de Duitse inval het hele leven.

Ons gezin logeerde die pinkstervakantie bij mijn ouders in Rotterdam. In de middag van de 14de was de verschrikking voorbij; het gezing van de vogels; bij vlagen loeide de brand; de koningin zat in Engeland. De volgende dag nam een oom uit Den Haag, vergeefs op zoek naar zijn zoon, ons mee op zijn terugreis opdat wij vandaar per trein naar Hilversum konden. Maar in die nacht van 15 op 16 mei verzetten de Duitsers de klok op hun tijd. Aan het te late ontbijt lag een krant: Menno ter Braak was dood. Hij was de Duitsers voor geweest. Garmt was meer ontdaan dan ik wist dat kon.

Wat deden de treinen? Beter een dag wachten. In de avond van die ene dag rust kwam per telefoon het bericht binnen dat ook Du Perron op 14 mei was overleden: zijn hart had het begeven. Garmt zei: ‘Nu moet ik het alleen doen.’ De nadruk lag op ik.

Voor Rekenschap schreef Garmt het essay Van Douwes Dekker tot Max Havelaar, de metamorfose van dag tot uur, incident na incident. Al kon tijdens de oorlog van

[p. 9]

Aanvankelijk zouden de Volledige Werken verschijnen bij uitgeverij Contact, zoals uit deze circulaire blijkt. De datering, voorjaar 1947, is in handschrift van F.E.A. Batten. Collectie Letterkundig Museum.

[p. 10]

de ‘hele Multatuli’ geen sprake zijn, toch vorderde het grondwerk voor de definitieve kopij. Van elke uitgegeven Multatulitekst werden twee identieke exemplaren gesloopt en bladzij na bladzij op vellen papier geplakt om die vervolgens naar de originelen te gaan bijschaven. Daar echter stokte de zaak want de handschriften bleken veilig opgeborgen in ondergrondse bunkers in Schaarsbergen.

Een ander struikelblok was Garmts onkunde omtrent Indië. Daarbij kwam Fred Batten te hulp, een allervriendelijkste jonge Indische vriend van Du Perron. Hij was vrijgezel en woonde met zijn moeder in Den Haag. Vanwege de spertijd en de schaarse treinen moest Fred van zaterdag op zondag blijven slapen, niet ideaal, want Garmt wou die ene avond werken maar Fred bleef aan één stuk praten over de verafgode Du Perron die hij in zijn dagelijkse doen zo goed gekend had.

Om te voldoen aan de enorme vraag naar Nederlandse boeken gaf Querido een reeks Eeuwen uit: Nederlandse Mode, Nederlandse Woning, en zo meer, alles onschuldig spelend in de negentiende eeuw. Garmt werd gevraagd voor Een Eeuw Nederlandse Letteren.

Geert van Oorschot bleek de onderhandelaar te zijn. Hij leerde het uitgeversvak van de oude heer Querido en diens eerste kracht mevrouw Alice von Eugen-van Nahuys. Beiden hadden echter voor hun veiligheid Amsterdam verlaten. Geert en Garmt kenden elkaar uit hun idealistische jeugdbewegingtijd. In de oorlog moest je heel goed weten wat je aan elkaar had. Garmt zou fl. 1000, - krijgen maar Geert zou fl. 1500, - inboeken en die verdonkeremaande fl. 500, - gebruiken voor ondergedoken auteurs. Zo fietste Garmt naar ergens in Laren Blaricum met geld voor Wijmie Fijn van Draat en Maurits Mok.

De Eeuw werd waanzinnig haastwerk. Er was zo weinig lood dat de hele oplaag van de eerste helft van het boek integraal moest worden afge drukt om met hetzelfde lood de tweede helft te kunnen zetten. En toen verbood de Kultuurkamer elke ongecensureerde uitgave. Wie waagt die wint. Een Eeuw Nederlandse Letteren kwam in 1943 uit met het jaartal mcmxli.

Na de bevrijding achtte de Uitgeverij Contact zich niet meer gebonden aan de overeenkomst van 1940 omdat Du Perron dood was. Voor Multatuli Volledige Werken werd het wachten op de jonge Uitgeverij G.A. van Oorschot. Terwijl Geert dag en nacht in de weer was om het geld voor elkaar te krijgen en Garmt elk moment kon beginnen, maakten ze als hors d'oeuvre de ‘nulde’ druk van de Havelaar.

De Geloofsbelijdenis en Max Havelaar openen in 1950 Multatuli Volledige Werken volgens de visie van medewerker G. Stuiveling met verloochening van Du Perrons eerbetoon. De bitterheid van het lot had Garmt de kans onthouden Du Perron te overtuigen, maar die onvermijdelijkheid van zijn eigen gelijk hield voorgoed de aantasting in van Du Perrons nagedachtenis. Bij de Brieven en Documenten hernam de chronologische opzet onwrikbaar zijn recht: het zoekra-

[p. 11]

ken van een zogenaamd Kopieboek verhinderde Garmt ten enen male verder te werken. Vandaar de kloof tussen VW X en VW XI, vandaar de verwijdering tussen Geert en Garmt. Toen het ding na vijftien jaar opdook verscheen Multatuli weer ‘gewoon’, al was er geen rechtstreeks contact meer tussen Hilversum en Amsterdam.

In het voorjaar van 1985 toen Garmt stervende was kwam daar ineens Geert naar Hilversum om hem gerust te stellen: de Volledige Werken gingen door, hij had het geld geregeld, ook voor de tijd dat hijzelf eveneens overleden zou zijn. In wezen wisten die twee wat ze aan elkaar hadden. En, ze wisten tot in hun merg dat Multatuli groter was dan zij beiden en alle anderen samen.

Hilversum, voorjaar 2000

Aan Hare Majesteit Koningin Beatrix

's-Gravenhage

Amsterdam, 7 mei 1986

Hooggeachte mevrouw,

Niet dan met grote aarzeling heb ik tóch besloten u deze brief te schrijven. Ons beider vriend Roland Holst is daar echter verantwoordelijk voor. Ik begrijp dat dit enige toelichting behoeft. De laatste maanden voor zijn dood ging ik elke week minstens een maal naar hem toe, doch meestal vaker. Dat waren zeldzame ontmoetingen omdat hij frank kon spreken over de naderende dood en hij tot het allerlaatste helder bleef. Tijdens die bezoeken werd uiteraard ook veel over ons gemeenschappelijke verleden gesproken en niet het minst over al de vrienden die wij beiden hadden gekend. Bij een van die gelegenheden vroeg ik natuurlijk ook naar u. Ik wist dat hij u persoonlijk kende, en hoe zeer hij u zijn warme hart toedroeg. Op een klein bureautje stond een portretje van u en aan de linker zijmuur had hij enkele tekeningen van uw kinderen geprikt. Hij was daar blij en gelukkig mee. Ik wist ook dat hij u en uw man een enkele keer bezocht. Ik vroeg hem wat voor mens u was. Het lijkt mij zo moeilijk voor een koningin om naast haar vele officiële taken, een gewoon leven te leiden met man en kinderen en vrienden. Ik vroeg hem of u er wel eens verdrietig, verstoord, of moe uitzag en of het bezoek aan een koningin wel een bezoek kon zijn tussen twee gewone mensen, tussen twee elkaar dierbare vrienden. En ik herinner mij dat hij mij daarop antwoordde met die bonmot-achtige paradox waarin hij altijd uitblonk: ze is ongewoon in haar gewoonheid. En verdriet zal ze ongetwijfeld ook wel hebben, zoals ieder gewoon mens dat heeft, lachte hij.

[p. 12]

Ik vroeg hem: Jany, wat denk je. Als ik voor een belangrijk doel haar hulp nodig zou hebben of nodig achten, zou ik haar dan gewoon kunnen schrijven. Maar natuurlijk kun je dat, antwoordde hij.

En ik vertelde hem dat uw moeder in 1950 de eerste was die op de luxe editie van de Volledige Werken van Multatuli intekende. Met 100 intekenaren à fl. 500. - zouden we de editie kunnen starten. Haar intekening betekende - ik mocht van dat feit bij mijn werving om meerdere intekeningen te verkrijgen, gebruik maken - dat met de editie een begin kon worden gemaakt. Want velen volgden haar voorbeeld. (Er zijn thans 17 delen dundruk verschenen en er volgen er nog vijf.) Het is misschien voor u wel aardig om te weten dat uw collega Koning Boudewijn der Belgen de tweede intekenaar was.

Het doel van deze brief nu is het volgende. In 1987 wordt de 100ste sterfdag van Multatuli herdacht. Ter gelegenheid daarvan is een comité opgericht, dat zich ten doel stelt gelden in te zamelen om tot de oprichting van een standbeeld te komen. In het verleden werd dit talloze malen geprobeerd, maar even zo vele malen mislukte dit door gebrek aan geld en geestdrift. Het heeft nl. ook wel heel erg lang geduurd voordat deze grote schrijver door ons gehele volk als zodanig werd geaccepteerd. Het standbeeld zal geplaatst worden op de prachtige Torensluis in het hart van Amsterdam, niet ver van zijn geboortehuis in de Korsjespoortsteeg en recht tegenover de nieuwe letterenfaculteit.

De gemeente Amsterdam neemt de kosten van de sokkel en de plaatsing voor haar rekening. En het ministerie van WVC (altijd woekerend met een tekort aan geld) deed een schriftelijke toezegging van fl. 25.000. Maar met het standbeeld, dat de bekende beeldhouwer Hans Bayens zal vervaardigen. is een bedrag van fl. 105.000 gemoeid. Naast de toezegging van WVC en na reeds ontvangen giften en toezeggingen resteert nog altijd een bedrag van fl. 70.000. Nu we bijna dagelijks met miljoenen en miljarden worden geconfronteerd, lijkt een bedrag van fl. 70.000 erg weinig. Maar het is, naar ons is gebleken, erg veel. Er zouden bijvoorbeeld 700 mensen nodig zijn die ieder fl. 100. - voor het standbeeld zouden willen bijdragen om die fl. 70.000 binnen te krijgen. Die 700 mensen zijn er waarschijnlijk wel, maar de kunst is om ze te vinden. Wij vroegen alle leden van het Multatuli Genootschap, de Vereniging voor Letterkundigen en de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde om een bijdrage. Benevens een aantal bedrijven, banken, bevriende organisaties, instellingen en stichtingen. Maar het is nu al duidelijk dat het van die kant niet zal komen, en dat we voornamelijk aangewezen zullen zijn op particuliere giften.

Ik wilde ook u persoonlijk om een bijdrage verzoeken. Ik weet wel dat het ongewoon is een koningin om geld te vragen. En ik begrijp natuurlijk heel goed, dat een koningin er niet aan beginnen kan aan dergelijke verzoeken te voldoen. Als u

[p. 13]

al uw onderdanen een zelfs niet groot maar gelijk bedrag zoudt willen schenken, zoudt u in de kortste keren arm zijn. En een koningin moet rijk zijn.

Uw moeder hielp ons met het starten van de editie van de Volledige Werken, Brieven en documenten. Ik hoop dat u ook zult willen en kunnen bijdragen aan het oprichten van een deze grote schrijver waardig standbeeld.

Nu ik de moed heb kunnen vinden tot het schrijven van deze brief, wil ik deze gelegenheid benutten om u nog iets over Jany te vertellen. Ik had mij voorgenomen dat misschien mondeling te doen, tijdens de lessen die Leo en Tineke Vroman in het paleis op de Dam hielden. Ik mocht u daar wel begroeten, doch een gepland afspraakje tijdens de pauze liep helaas mis. Kort voor zijn dood zei Holst: als je Haar nog eens ontmoet, zeg haar dan dat mijn bewondering voor haar groot was, maar mijn liefde groter. Ik heb nooit geweten of ik dit als een opdracht moest beschouwen. Misschien heeft hij enkel deze woorden uitgesproken uit de behoefte dat u zoudt weten hoe zeer hij op u gesteld was.

Bij het beëindigen van deze brief denk ik dat ik het ‘standbeeld’ maar heb gebruikt om u dit eindelijk eens te laten weten. Maar mijn verzoek om een bijdrage is er niet minder klemmend om.

Met hoogachting,

G.A. van Oorschot

Copyright © Uitgeverij G.A. van Oorschot, Amsterdam