Over Multatuli. Jaargang 22. Delen 44-45

[p. 5]

Reinder Storm
Vijftig jaar Volledige Werken van Multatuli

In 1950 verscheen bij Uitgeverij G.A. van Oorschot te Amsterdam het eerste deel van de Volledige Werken van Multatuli. Het was niet de eerste verzameluitgave van Multatuli's werk, wel de meeste ambitieuze. De opzet was gedeeltelijk uitgevoerd naar een idee van E. du Perron. Die zond op 10 januari 1940 aan zijn compagnon Garmt Stuiveling een voorlopige indeling van Multatuli's Volledige Werken zoals hem die idealiter voor ogen stond. Du Perron begrootte de uitgave op 12 delen. Ongebruikelijk aan Du Perrons plan was, dat hij de door Multatuli gepubliceerde teksten chronologisch wilde laten afdrukken tezamen met Multatuli's brieven uit de tijd dat die teksten waren geschreven. Hierdoor zou de wisselwerking tussen het werk en de brieven optimaal tot zijn recht komen. Du Perron en Stuiveling overwogen diverse uitgevers te benaderen met hun plannen: de Wereldbibliotheek, Veen, Elsevier, De Haan, Contact... Op 10 mei 1940 vielen de Duitsers Nederland binnen, enkele dagen later stierf Du Perron, en men had wel iets anders aan zijn hoofd dan een goede, verantwoorde uitgave van Multatuli's Volledige Werken. Maar vergeten deed Stuiveling het plan natuurlijk niet. De uitgever die zich aandiende was G.A. van Oorschot, in 1949 al de uitgever van de door Stuiveling bezorgde befaamde ‘nulde’ druk van Max Havelaar.

Toen in 1950 het eerste deel van de Volledige Werken verscheen was de uitgave, blijkens een inhoudsopgave van het geheel, achter in deel I, nog altijd geraamd op twaalf delen. Het werden er vijfentwintig: zeven delen met tijdens Multatuli's leven gepubliceerde werken en achttien delen brieven en documenten. Die vijfentwintig delen verschenen tussen 1950 en 1995, iets meer dan één deel per twee jaar. Helemaal geen gek gemiddelde natuurlijk, maar zo regelmatig verschenen de diverse delen niet. Het grootste gat gaapt tussen de verschijning van deel tien in 1960 en deel elf in 1977 - door Stuiveling niet onaardig ‘even betreurenswaardig als onherroepelijk’ genoemd. Maar na 1977 volgden de delen met brieven en documenten elkaar regelmatig op.

De Volledige Werken zijn niet ‘volledig’ en ook een monumentale uitgave is niet zonder gebreken. Een enkele maal wordt daarop zijdelings in de hierna volgende bijdragen ingegaan. Dat de uitgave niet werkelijk volledig is wordt natuurlijk allereerst veroorzaakt door het enorme corpus aan teksten, dat zich dikwijls op moeilijk bereikbare plaatsen bevindt, bovendien in onderdelen zeer verschillend naar aard en omvang. Na voltooiing van de VW zijn inmiddels nieuwe relevante stukken te voorschijn gekomen, enkele zelfs van Dekkers hand. Dit zal nog wel

[p. 6]

even zo door gaan. Wellicht verschijnt ooit nog eens deel xxvi. Er is ook wel eens kritiek te beluisteren op het wetenschappelijk gehalte van de editie, op de mate waarin de keuze van de stukken terdege is verantwoord, de acuratesse van de annotaties. Nu zijn de eisen die aan een dergelijke uitgave worden gesteld de afgelopen vijftig jaar aanzienlijk ontwikkeld. Daarbij komt dan ook nog eens dat er meer dan eens een wisseling optrad bij de bezorgers van de Volledige Werken, met daaruit voortvloeiende verschillen in benadering van het materiaal. Zie bijvoorbeeld de verantwoording in deel xviii (p. 16-17) van Hans van den Bergh en Berry P.M. Dongelmans. Ik denk: de bevrediging die de huidige VW de lezer nu schenkt zou toch maar een heel klein beetje toenemen met een geheel opnieuw, beter verantwoorde uitgave van Multatuli's Volledige Werken, een inspanning die tot een dergelijk resultaat in geen enkele verhouding staat. We zullen het dus met deze uitgave moeten doen, en door de bank genomen kan dat uitstekend. Ook een aartsmopperaar als W.F. Hermans maakt die gevolgtrekking, na heel veel detailkritiek op deel elf: ‘Zo kan de geïnteresseerde lezer uren bezig blijven en wordt hij, ondanks alle ergernis, toch dankbaar gestemd jegens hen die de Volledige Werken tot stand brengen: beter zó, dan helemaal niet.’

Deel I werd verzorgd door Garmt Stuiveling, terzijde gestaan door F.E.A. Batten. In de loop van de vijfenveertig jaren die verstreken tussen de verschijning van het eerste en het laatste deel werd door een groot aantal letterkundigen aan de totstandkoming van de Volledige Werken medewerking verleend. Behalve Stuiveling waren dat, in volgorde van het aantal delen waaraan zij meewerkten: H.H.J. de Leeuwe (werkte mee aan 20 van de 25 delen!), P. Spigt (17 delen), Tristan Haan en Alma van Donk (11 delen), H. van den Bergh, B.P.A. Dongelmans, Henri A. Ett (9 delen), J.J. van de Velde (7 delen), F.E.A. Batten, D. van der Meulen en A.L. Sötemann (3 delen), R. Hoogenkamp, J. Jalvingh, W.A. van Lakwijk, N. Maas, J.W. Vink (2 delen) en ten slotte E. Braches, W.L. van Duijn en Cobi Wiersinga (1 deel).

Voorts hebben natuurlijk ook nog anderen grote, meer materiële invloed uitgeoefend op de Volledige Werken: de uitgever G.A. van Oorschot, de vormgever Helmut Salden, de drukker Thieme, de binders Van Bommel, Koppelman en Van Rijmenam en de subsidieverstrekkers Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk werk, Ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur, nwo/zwo en ibm Nederland.

Bij gelegenheid van het feit dat Multatuli's Volledige Werken, deze prachtige verzamel-uitgave zonder weerga, vijftig jaar geleden begon te verschijnen is enkele direct betrokkenen gevraagd hun herinneringen en ervaringen ter zake van de totstandkoming van deze uitzonderlijke publicatie op papier te zetten. Hierna volgen tien bijdragen: van de uitgever, bezorgers en gebruikers van Multatuli's

[p. 7]

Volledige Werken. Ze overlappen elkaar hier en daar, maar de redactie heeft hierin geen bezwaar gezien. Ook anderszins zijn de diverse bijdragen niet ‘bewerkt’. Het geheel vormt een levendig en afwisselend beeld, en laat zien dat ook een monument bij stukjes en beetjes wordt opgebouwd door mensen van vlees en bloed. Onze dank gaat uit naar de auteurs en naar Uitgeverij G.A. van Oorschot, Amsterdam, voor het belangeloos ter beschikking stellen van de tekst van een brief van G.A. van Oorschot aan H.M. koningin Beatrix.