Over Multatuli. Jaargang 21. Delen 42-43

[p. 53]

Jos van Waterschoot
Multatuli's Verzamelde werken: een kleine advertentie-oorlog. Uit het Multatuli Museum (n.r.) 3.

In 1891 verschenen bij Uitgeversmaatschappij Elsevier de Verzamelde werken van Multatuli, ‘de eerste naar tydsorde gerangschikte uitgave bezorgd door zyne weduwe’, zoals de titelpagina's van de tien delen vermelden. De reeks verscheen in de zogenaamde kopjes-editie, genoemd naar de gouden bandstempel op het voorplat met het portret van Multatuli naar de litho van August Allebé. Die kopjes-editie was gestart in 1889. Enkele afzonderlijke titels uit de latere Verzamelde werken verschenen in dat jaar in een bruine band met vergulde kop.

Met opzet werd in de titel Verzamelde werken gebruikt en niet Volledige werken. Dat kwam omdat Elsevier niet de rechten op alle werken van Multatuli bezat. Met name de Millioenenstudiën, Over specialiteiten en Nog eens vrye arbeid waren via uitgever J. Waltman Jr. te Delft in handen gekomen van de uitgeverij Gebr. E. & M. Cohen te Arnhem. In 1889 hadden de Gebr. Cohen, in navolging van Elsevier, een uitgave gepubliceerd van bovengenoemde werken in een groene band met vergulde Multatuli-kop op de voorkant. Titel van deze uitgave was Werken van Multatuli. Opzettelijk was voor een nagenoeg gelijkvormig uiterlijk gekozen, zodat de koper de boeken in zijn kast naast elkaar kon zetten en in een fraaie set van 14 banden Multatuli's werk compleet kon bezitten.

De kopjes-editie was niet echt een goedkope uitgave geweest. In 1899 besloot Elsevier daarom, geheel in de geest van Multatuli, een volkseditie te doen verschijnen. De boeken werden in de overbekende blauwe band, op goedkoop papier en in een grote oplage uitgebracht, zodat de prijs laag kon blijven. Deze Verzamelde werken van Multatuli kregen op het omslag de aanduiding mee waaraan de reeks haar naam dankt: de Garmond-editie, naar de voor de uitgave gebruikte letter. Uiteraard werd er een publiciteitscampagne gestart om de grote oplage ook aan de man te brengen. Bij boekhandelaren werden prospectussen afgezet en kon men op de reeks inschrijven. De prospectus van boekhandel Blankwaardt en Schoonhoven te 's-Gravenhage beloofde bijvoorbeeld: ‘Deze uitgave bevat toch drie duizend twee honderd acht en tachtig pagina's en kost slechts in 10 deelen ingenaaid f 6,50 of in 10 deelen prachtig gebonden slechts f 9,50, is gedrukt op zwaar houtvrij papier met een duidelijke en heldere letter. Geen uitgave vindt voor dien prijs zijn wederga.’ De boeken behoefden niet in één koop te worden aangeschaft. De tien delen zouden met tussenpozen van 6 weken verschijnen, zodat men na 18 maanden een complete set in huis kon hebben. Men kon dan ook per deel betalen, dus 65 cent voor de goedkope of 95 cent voor de duurdere uitgave. Het eerste deel zou op 15 november 1899 verschijnen.

[p. 54]

De prospectus van boekhandel J.H. & G. van Heteren te Amsterdam van september 1899 heeft een heel andere aanbieding. Daar wordt de potentiële koper voorgehouden: ‘Deze Garmond-editie van multatuli is alléén compleet verkrijgbaar; afzonderlijke deelen worden niet geleverd.’ De vraag is of het hier gaat om verschillende contracten van de boekhandels met de uitgever, of dat boekhandel Van Heteren geen zin had om risico's te nemen en eigenhandig de beperking oplegde aan haar kopers. Het laatste ligt meer voor de hand.

De Gebr. Cohen besloten hierop net als in 1889 hun Multatuli-uitgaven in gelijke vorm te presenteren als Elsevier, zodat de Multatuli-liefhebbers niet alleen de werken van Multatuli verzameld, maar zelfs compleet in handen zouden kunnen krijgen. Onder de titel Meesterwerken van Multatuli werd een Garmond-uitgave in hetzelfde formaat en dezelfde kleur als de Elsevier-uitgave op de markt gebracht. In oktober boden ze in het Nieuwsblad voor den Boekhandel de Meesterwerken tegelijkertijd met de Elsevier-reeks aan en wezen ze de boekhandelaren er fijntjes op dat zonder hun uitgave de Multatuli-werken niet compleet zouden zijn. Ze drongen er bij de boekhandel dan ook op aan hun uitgave op de intekenlijst van Elsevier bij te voegen, zodat de klanten veertien boeken af zouden nemen, in plaats van alleen maar de tien delen van Elsevier. Op 17 november 1899 reageerde Elsevier hierop in het Nieuwsblad voor den Boekhandel met een ietwat nijdige advertentie.

‘Wij kunnen geen genoegen nemen met de door de firma Cohen voorgestelde bijvoeging op onze inteekenlijst van hare 4 deelen post 8^o, tezamen 800 pagina's. Wij zijn gaarne verantwoordelijk voor de imprimés, die van ons kantoor uitgaan, en die onze firma dragen, waarschuwen echter tegen elke bijvoeging, die onwillekeurig tot mystificatie aanleiding zou kunnen geven. Men merke op, dat naar verhouding van onzen prijs f 6,50, zegge zes gulden vijftig cents voor 10 deelen, tezamen 3400 bladzijden, de prijs voor de 4 deelen, tezamen 800 bladzijden van de firma Cohen, slechts f 1,53 zou moeten zijn, terwijl die in werkelijkheid f 2,60 is, dus 70% duurder is dan onze editie.
Amsterdam Uitgevers-Mij Elsevier’

Waarom Elsevier zo geprikkeld reageert wordt niet duidelijk. Vermoedelijk had men er het land over dat men niet al het werk van Multatuli in zijn fonds had en het dus niet compleet aan kón bieden. Het ging tenslotte niet om zomaar een ‘bijvoeging’ van de firma Cohen, het ging om drie belangrijke werken uit Multatuli's oeuvre. De Gebr. Cohen reageerden dan ook laconiek op de advertentie van Elsevier. Ze herhaalden hun advertentie van oktober 1899 en voegden eraan toe:

‘[...] N.B. De Uitgevers-Maatschappij “Elsevier” adverteert in het Nieuwsblad v.d. Boekhandel van Vrijdag 17 Nov. 1899, dat zij geen genoegen kan nemen

[p. 55]

met de door ons voorgestelde bijvoeging. Wij moeten hierbij opmerken, dat wij niet gevraagd hebben, noch zullen vragen aan de Maatschappij “Elsevier”, waar zij al of niet genoegen mee neemt, betreffende onze exploitaties en uitgaven. Om mystificatie te voorkomen moet het publiek toch weten, wat een kompleete Multatuli is, die door de Mij “Elsevier” onmogelijk kan worden aangeboden en wat door hare aanbiedings-circulaire tot werkelijke mystificatie aanleiding kan geven. De opmerking, wat den prijs aangaat onzer 4 dln., ook hierover wenschen wij het advies van die Maatschappij niet in te winnen en meenen wij vrij te zijn in het bepalen daarvan.
UEd. Dw. Dienaren, Gebr. E. & M. Cohen.
Arnhem, 20 November 1899.’

Elsevier heeft hier geen echt antwoord op. Men herhaalt in de volgende aflevering van het Nieuwsblad voor den Boekhandel de advertentie van 17 november voor de Verzamelde werken in de Garmond-editie. Eén kleine toevoeging heeft men nog. ‘Dat goed en buitengewoon goedkoop samen kunnen gaan, toont deze in ieder opzicht welverzorgde editie.’

Welk effect Elsevier en de Gebr. Cohen wensten te bereiken blijft onduidelijk. Bovengenoemde advertenties verschenen in hét vakblad voor de boekhandel en het valt te betwijfelen of het de boekverkopers in die dagen iets kon schelen wie nu waarmee adverteerde en hoe buitengewoon goedkoop de een ten opzichte van de ander was. Hoofdzaak bleef dat er eindelijk een complete Multatuli-editie te krijgen was voor een verhoudingsgewijs laag bedrag.

Eens te meer blijkt wel uit deze kwestie hoe slecht de regels nog waren omtrent het uitgeven van boeken in die dagen. De omslagen van de Elsevier-uitgaven en de Cohen-uitgaven zijn werkelijk nauwelijks van elkaar te onderscheiden. En beide uitgeverijen waren erkende leden van de Vereeniging ter bevordering van de belangen des Boekhandels, de branche-organisatie die toezicht hield op de naleving van de regels die er voor het uitgeven en verhandelen van boeken overeengekomen waren. Tegenwoordig zou een dergelijke uiterlijke nabootsing van boeken niet meer mogelijk zijn. Hoe het ook zij, de lezer zal het een zorg geweest zijn. De Multatuli-lezers hadden met de Garmond-editie eindelijk een complete en betaalbare uitgave van Multatuli in de kast staan en dat zal voor menig Multatuli-liefhebber nog steeds het geval zijn.

N.B. Afl. 2 van de reeks ‘Uit het Multatuli Museum (N.R.)’ was ‘Multatuli opgefrist’ in Over Multatuli 20 (1998), 41, p. 34-39.

[p. 56]

Ideën II, uitgave van Uitgeversmaatschappij Elsevier, 1889. De verschillen met de Cohenband zijn miniem (Collectie Multatuli-Museum, foto U.B. Amsterdam).

[p. 57]

Nog-eens Vrye-arbeid in Nederlandsch-Indië, uitgave van J. Muusses & Co (Purmerend), 1882, maar in een band van E. & M. Cohen, die de uitgeversrestanten en kopijrechten van Muusses overnamen. (Collectie Multatuli-Museum, foto U.B. Amsterdam).