Over Multatuli. Jaargang 21. Delen 42-43

[p. 5]

Tom Böhm
Wy willen eten, waarlyk leven, genieten. Wy willen gelukkig zyn.¹

- Multatuli, de sociale kwestie en het socialisme -²
Voor Jaap Oversteegen, i.m.

1 Multatuli's eerste redevoering als vertegenwoordiger van ‘den arme, den werkman en de grootste helft der burgerklasse’, gericht tot de regering. (Zie p. 30-31).

2 Eerder onderwerp van een lezing in de serie ‘Schoonheid aan het werk’ van het Vakbondsmuseum te Amsterdam, onder de titel ‘Myn pen is moe van walg’ (januari 1993). Een gewijzigde versie hiervan werd gepresenteerd op een bijeenkomst van het Multatuli-Genootschap (maart 1999). Van het eerste gedeelte van deze lezing is het huidige artikel een ingrijpende bewerking en betreft m.n. de genese van Idee 451. Op basis van dezelfde probleemstelling volgen later de resterende delen: 1867-1887 en 1887 e.v.

Inleiding

In de vroege avond van zondag 20 februari 1887 werd er aangebeld bij huize Wibaut in Middelburg. Binnen vierde de familie, tantes en ooms incluis, de verjaardag van het eerste kind. Op de stoep gaf de postbesteller een telegram af. De jonge vader las het terzijde en verbleekte: Douwes Dekker dood!

Wibaut hernam zich. De naam Multatuli alleen al zou de stemming danig drukken. Bij de ouderen lag die niet goed. Wibaut zelf daarentegen, en met hem velen uit de arbeidersbeweging, schatten Multatuli zeer hoog. Hij noemde hem later ‘de revolutionair naar binnen’, op elk gebied traditie en conventie kapot mokerend. Iemand van grote betekenis voor jongere generaties, en daarmee een wegbereider van het socialisme in Nederland. Geen geringe kwalificatie. In de arbeidersbeweging werd Multatuli inderdaad veel gelezen. Hij fungeerde als emancipator op persoonlijk en maatschappelijk gebied.

Er is echter één probleem: Zélf moest Multatuli weinig hebben van het socialisme. Voor de goede orde liet hij dat aan het eind van zijn leven nota bene per advertentie weten. Deze paradox nodigt uit tot een nadere beschouwing. De voorliggende vragen luiden dan: Waar komt die belangstelling voor de sociale kwestie bij Multatuli vandaan? Wat is zijn positie daarin? Hoe ontwikkelde zich zijn houding tegenover de arbeidersbeweging? En omgekeerd, wat zagen socialisten toch in hem?

Het beste antwoord geeft Multatuli altijd zelf. Daarom wordt er ruim

[p. 6]

geciteerd en geparafraseerd. ‘Laven aan de bronnen’ dus. De weg voert langs enkele ‘sleutelwerken’ en ‘sleutelbrieven’. Om de ontwikkeling te kunnen volgen, is gekozen voor een chronologische volgorde, in plaats van een thematische opzet. Onvermijdelijk leidt dit tot herhalingen, terugkerende thema's zo te zeggen. Dat hoeft geen nadeel te zijn. Enerzijds kunnen we zo de mate van consistentie in zijn denken aflezen. Anderzijds staat de immer fascinerende stijl van Dekker garant voor voldoende variatie, van largo tot allegro, van scherzo tot staccato, zodat het geheel vanzelf symphonisch gaat klinken.

‘Een hart is geen portemonnaie die leêg raakt naarmate men uitgeeft’

Reeds als jongen was Eduard Douwes Dekker hypergevoelig voor onrecht en gebrand op ietwat dramatisch vertoon van goed-doen. Iedereen herinnert zich wel het petje dat hij onder grote belangstelling uit het water viste voor een huilend jodenjongetje. Of neem nu de 14-jarige August, alter ego van Eduard, die een geroofd vogelnestje opkoopt om het terug te plaatsen; hij was ‘een van die wezens die alles voor anderen, - voor zich zelven niets zijn. [...] hij moest geven.’³ Onderweg in de storm naar een Waterlandse Nutsvergadering, biedt Eduard een wildvreemde vrouw aan haar baby te dragen. Zij antwoordt dat het haar negen maanden is gelukt en het dus nu ook wel kan!

Mokeraar van tradities en conventies, revolutionair naar binnen. Tekening van Albert Hahn in De Notenkraker van 8 mei 1910. (Coll. Multatuli-Museum, foto U.B. Amsterdam)

Ook als volwassene blijft deze trek aanwezig: een drang tot helpen, tot

3 Multatuli, Volledige Werken (25 dln. 1973-1995, hierna VW) IX, p. 122.

[p. 7]

goed-doen. Talloos zijn de voorbeelden, betreffende bedelaars, armen, slaven, gediscrimineerden (joden en zigeuners bijvoorbeeld), kleine of grote mistoestanden. Kenmerk is steeds de ervaring van onrecht. Uiteraard is het verlichten van iemands lot op zich te waarderen, maar of het allemaal deugd is? Multatuli gaf zelf meermaals te kennen dat het hem ging om de bewondering. Bovendien komt de weldoener in een soort verheven positie, die Dekker vast niet als bezwaar zag. Raak formuleert een intieme vriendin dat Multatuli het niet royaal wilde hebben, maar royaal wilde zijn.⁴ Hij was in ieder geval niet het Herman-Gorter-type dat een socialistische mond vol had en tegelijkertijd het personeel op een houtje liet bijten. In het kader van dit artikel is geen plaats voor nadere ontleding van genoemde karaktertrek. Opmerken is voldoende. Minstens wordt zo Multatuli's belangstelling begrijpelijker voor de sociale kwestie en de voortrekkersrol die hij meende daarbij te kunnen vervullen.⁵

Ter illustratie nog één voorbeeld, uit 1863. Multatuli was volledig gevallen voor een enthousiaste jonge lezeres van zijn eerste bundel Ideën: Mimi Hamminck Schepel (1839-1930), later zijn tweede vrouw. Mimi's kennelijke aanmerking dat hij altijd zo bozig keek, ontlokte Multatuli deze reactie:

‘Zoo, vindje een verwyt in m'n gezigt voor de heele wereld? Toch ben ik meestal goedig gezind, en heb meêly met de wereld die zoo dom is. Vaders, voogden, regenten, koningen - al wat gezag heeft schynt te dom om te begrypen hoe liefde geluk geeft aan den gever. Een hart is geen portemonnaie die leêg raakt naarmate men uitgeeft. Integendeel. O gister na je bij Mina even te hebben gezien, heb ik [iets] gedaan in Uw naam. Ik kocht sigaren, en daar kwam 'n oud mannetje zijn pypje opsteken aan de gasvlam. ‘Mag 'k even, m'nheer?’ ‘Ga je gang vrind’ zei de tabaksman. Die oude man zag er krom en verdraaid uit. Hy scheen verwerkt, en had het in 60 jaar niet zoo ver kunnen brengen dat-i zonder verrekken van hals en toonen z'n pypje tot de vlam kon brengen, die toch niet te hoog was voor 'n latynse schooljongen. Een fragment van 'n mens! Nu, ik gaf hem een pond tabak, en in myzelf zei ik er by dat het van jou was. Hy was heel bly, en laat je zeggen: ‘Nou dat vind ik lief.’⁶

4 Marie Anderson, Uit Multatuli's leven (ed. J. Kortenhorst) (1981), p. 44.

5 Voor een voortreffelijke schets van de affecten waardoor Dekker werd gedreven, leze men Spigts ‘Omkeren als métier: Multatuli als moralist’; in: P. Spigt, Keurig in de kontramine. Over Multatuli (1973), p. 184-203.

6 VW XI, p. 103.

Ontwaken en het woord bij de daad

In 1838 zeilde de adolescent Eduard Douwes Dekker naar Indië. Illusies armer en ervaringen rijker, breken na 1843/1844 de jaren aan van ‘wakker worden en

[p. 8]

recueillement’ [= overpeinzing].⁷ Afkomstig uit een doopsgezind milieu, had hij zich geleidelijk losgedacht van de kerk. En niet langer accepteerde hij het burgerlijke fatsoen als garantie voor een positieve ontwikkeling van de mensheid.

De Europese onrust van 1848 verstoorde het koloniale bestaan niet. Dat heeft Dekker, inmiddels succesvol ambtenaar bij het binnenlands bestuur, waarschijnlijk niet betreurd. Later zou hij de constitutionele monarchie en de liberale politiek expliciet verwerpen. Na de grondwetsherziening van 1848 ontbrak aan het koningschap de mogelijkheid om vanuit een hoog standpunt de belangen van het volk te behartigen. De ministeriële verantwoordelijkheid stelde, zoals Multatuli het later formuleerde, weinig voor, omdat ministers na hun aftreden niet aansprakelijk waren voor hun fouten.

Tijdens zijn verlof (1852-1855) zal Dekker gemerkt hebben hierin geenszins alleen te staan. De werking van het stelsel liet veel te wensen over. Ministers traden aan, en even zo snel weer af. Van serieus dualisme, was geen sprake. Bij Multatuli moesten vooral de liberalen het ontgelden, vanwege de onverbloemde jacht op eigen gewin, die men maar normaal vond in de periode van het vroegkapitalisme. Midden negentiende eeuw was er, anders dan via de traditionele liefdadigheid, absoluut geen aandacht voor de sociale ellende. De regering rekende dat, zoals veel, niet tot haar taak. Het socialisme zou hier te lande pas rond 1870 enige vorm krijgen.

Al zijn kritiek op geloof, politiek etc. ziet Multatuli als een gevecht tegen de onwaarheid, de leugen. De enige waarheid is wat strookt met de rede en de natuur, het gezonde verstand, het eerlijke geweten zou men kunnen zeggen.

Na twaalf jaar waarnemen, ervaren en overpeinzen was De Lebak-zaak uit 1856 eigenlijk de lont in een kritisch kruitvat van vijfendertig, midden op de weg des levens zou Dante zeggen. De Lebakse keuze tegen onrecht is psychisch-logisch. Daar zat Dekker en kon niet anders. Drie jaar later voegt hij het woord bij de daad met zijn Max Havelaar (1860). Ras kwam de teleurstelling: wel waardering, maar geen gelijk.

Er volgden enkele brochures en Minnebrieven (1861). Multatuli was intussen ver over de helft van wat toen gold als de gemiddelde levensverwachting. Dus was haast geboden voor een man met idealen.

7 Uit een brief aan H.C. Muller (8-1-1884), VW XXIII, p. 30.

‘Over Vryen Arbeid’ en een Hollandse Garibaldi

Multatuli koesterde herhaaldelijk politieke aspiraties. De Nederlandse politiek van eind 1861 draaide om de vraag: handhaven we de verplichte cultures in Indië, of laten we het vrije ondernemerschap toe? De valsheid van deze vraagstelling demonstreert Multatuli in Over vryen-arbeid (begin 1862): de werkelijke kwestie is

[p. 9]

de uitbuiting van de Javaan!⁸ Een ‘brulante’ zaak en daarmee prima aanleiding voor Multatuli om het politiek bedrijf te ontmaskeren:

‘Ja, daar is verrotting in den Staat, en de naam van die verrotting, Nederlanders, is leugen. Van boven tot beneden heerst leugen.
De troonrede spreekt van ongestoorden vrede, van rust en geluk, op den ogenblik als duizenden daarginder bezwyken onder hongersnood, of neerzygen onder de klewang-bajonetten uwer voor hoog handgeld gehuurde soldaten. Die troonrede spreekt dus leugen, Nederlanders!
Uw Tweede Kamer beraadslaagt met voorgewende deftigheid wat zy zal antwoorden op die leugen, en brengt, na 't horen van een zestigtal geachte maar onverstane sprekers, met kunst en moeite de leugen voort, dat ze die opgediste andere leugen met genoegen heeft vernomen. Daarop houdt ze zich bezig met het beoordelen der wetten, haar voorgelegd door Ministers die zich alweer niet kunnen staande houden zonder leugens. En de beraadslaging, die reeds leugenachtige données behandelt, die beraadslaging zelve is leugenachtig. Want by uw Vertegenwoordiging, Nederlanders, wordt niet gevraagd naar de strekking der behandelde wetten, de vraag is of 't belang van de party meebrengt, dat deze of gene Minister aan 't bestuur blyve. Er wordt in uw Kamer handel gedreven in stemmen. [...]
De waar die men op deze markt verkoopt, is nooit de tentoongestelde of geannonceerde. 't Is daarmee als met sommige winkeliers, die handschoenen of sigaren voor 't venster leggen als pretext voor 't handeldryven in meisjes achter de toonbank.
Op die markt spreekt men over eerlykheid, en bedoelt winst. Over begrippen, meningen, inzichten, overtuiging, en bedoelt belang. Over rechtskwestiën, en bedoelt onrecht. Over staathuishoudkunde, en bedoelt diefstal. Over vryheid, en bedoelt dwingelandy. Over mensenrecht, en bedoelt moord.’

Voor een goed begrip van Multatuli's ontwikkelingsgang is Over vryen-arbeid cruciaal. De handschoen die hij hernieuwd opneemt voor de Javaan is dezelfde als tweeënhalf jaar later voor de werkman. In deze magistrale brochure gaan alle registers open, misschien wel meer dan in de Havelaar. In ieder geval worden de pedalen dieper ingetrapt. Neem nu deze passage uit een satirische Kamerrede met hoog Dr.-Clavan-gehalte:

‘De zaak is zakelyk deze, myne heren. De zaak is, ons goed voor te stellen wat de zaak was, wat de zaak is, wat de zaak wezen kon, en wat de zaak worden zal, als de zaak die we thans behandelen door een wet zal zyn vastgesteld. Dát is de zaak, myne heren!’

8 Multatuli, Over vryen-arbeid in Nederlandsch Indië en de tegenwoordige koloniale agitatie. (1862) In: VW II, p. 181-298. De navolgende vier citaten staan op respectievelijk p. 231-232, p. 247, p. 263 en p. 261.

[p. 10]

Dit werd geschreven in 1862, niet in 1992. Stel u eens voor wat in het zo fatsoenlijke Nederland de reactie was bij de lezer thuis, in de volksbibliotheek of op vergaderingen van vrijzinnige groeperingen als De Dageraad. Het Nederlandse Volk (de hoofdletter is van Multatuli) is expliciete adressaat. Niet ter opruiïng in de gewone zin (oproer, revolutie), maar om aan te zetten tot denken:

‘Thans neemt men u de waarheid af. En dat heet geleerdheid, staatkunde, godsdienst, bekwaamheid, in deze dagen.
En hoe hoger de preekstoel, hoe verhevener de katheder, hoe deftiger 't gestoelte... hoe meer geleerdheid, hoe meer godsdienst, hoe meer zedelykheid, hoe meer invloed, hoe meer gezag, hoe meer bederf!
Toen de boeren der middeleeuwen te hoop liepen, bleek er spoedig dat de ridders de sterksten niet waren, en dat ze alleen den meester spelen konden, zolang de goegemeente vergat dat er verzet mogelyk was.
En gy, eenvoudige lieden van gezond verstand, bedenkt dat de tabberd der geestrovende leugensprekers onzer dagen niet van sterker maaksel is, dan de harnassen der goed- en geldrovende dieven van adel.
Er is maar één adel. Eén adel, die harnas behoeft noch tabberd. Zyn strydperk is het licht. Zyn schild is de waarheid. Zyn kamprechter de geschiedenis der mensheid. En zyn zwaard is het woord. Dát woord zal ik naar de mate myner kracht tot u spreken in deze brochure, en in de ideeën die ik van plan ben uit te geven. Daarin zal ik neerleggen wat er omgaat in myn ziel...’

Een revolutie van de geest dus. Maar dat is later niet door iedereen zo gevoeld; in ieder geval hebben meer-radicalen anders gehoopt. Het is niet eens teveel gezegd dat Multatuli die taak op zich nam om revolutie in de gewone zin te voorkómen. Dit thema keert regelmatig terug. Eind 1861, begin 1862 maakte hij - om met Nijhoff te spreken - een wak in het kroos en zag even waar het heen moest met zijn schrijverschap en leven. Midden in Over vryen-arbeid kondigt hij zijn Ideën aan. Hij zal daarin ‘trachten naar waarheid’, want

‘er zal niet gezegd worden dat niemand beproefde den vloek te bezweren die er rust op het volk. 't Zal niet gezegd worden dat niemand de ziekte aantastte, de rottende ziekte waaraan dat volk lydt: de leugen. Ik zal doen wat ik kan. [...] Dat werk [nl. Ideën] zal de vaan wezen die ik ophef en hooghoud: parceque suivre bannière ne peux!’

Het bij de Ideën gekozen motto, ‘een zaaier ging uit om te zaaien’, is van niemand minder dan de Timmermanszoon uit Nazareth. Tegen deze messiaanse achtergrond moet Multatuli's optreden dan ook beoordeeld worden.

Tegelijkertijd stellen we vast dat hij liever wilde handelen. Hij schreef uit geldnood. Stuiveling is daar heel stellig in. Als Multatuli een maecenas-voor-het-leven had getroffen, dan hadden we een nu verborgen gebleven kant te zien

[p. 11]

gekregen: ‘een politiek avonturier in romantische stijl binnen het al niet meer romantische West-Europa, zoals hij die met enig succes zag optreden in Italië, en zonder succes in Polen. Invloed uit te oefenen met het gedrukte woord was maar een vervangingsmiddel: waar het voor hem om ging, was macht, was invloed metterdaad.’⁹ Stel u eens voor: Multatuli, de Garibaldi van Nederland!

Blad uit Multatuli-kalender 1925, ill. Jan Damme. (Collectie Multatuli-Museum, foto U.B. Amsterdam)

En hij hééft met die gedachte gespeeld. Het ‘Gronings Garibaldikomitte’ had hem immers benaderd, schrijft hij Mimi op 20 maart 1863. Was hij maar naar Krakau gegaan om de Polen uit de klauwen van de Russische beer te bevrijden.

‘Wie me lief heeft, volgt my! [...] schryven, redeneren, betoogen in Holland helpt niets. [...] Als vandaag of morgen (wat ik niet geloof) in Italie wat gebeurt, ga ik, en neem sommigen meê. [...] Ik heb noch met Polen noch met Italie te maken. Ik wensch Italie, en wenste Polen te gebruiken, om held te worden of zoo iets.’¹⁰

Volstrekte apekool, maar voor Multatuli reële apekool. Die arme Mimi, net 23, zal wel een wenkbrauwtje opgetrokken hebben, maar het ís zo dat hij iets wilde doen! De vele, lange liefdesbrieven aan Mimi van 1863 lopen ervan over. Na het echec van de Havelaar, en na de lauwe reactie van ‘de Nederlanders’ op Over vryen-arbeid zat Multatuli vast. Een kruisridder zonder leger.

9 G. Stuiveling, ‘Het jaar 1863’; in: VW XI (1977), p. 75-78, i.z. 75.

10 VW XI, p. 113. Zie voor Multatuli's bewondering van Garibaldi: K. ter Laan, Multatuli-encyclopedie. Red.: Chantal Keijsper (1995), p. 164.

[p. 12]

‘Die onmagt was myn cauchemar [= (lett.) nachtmerrie], myn spook.
Daaruit volgt: begeerte naar magt, d.i. eerzucht, niet in den letterlyken zin (zucht naar eer) maar streven naar een toestand die my zou toelaten te helpen, te redden. Ik geloof niet dat er een god is, maar wel droom ik my een goed, wys, almagtig wezen, en altyd was 't me of hy my vragen zou: ‘hoe heb je 't zoo'n beroerde boel kunnen laten?’ Ik: Hoe heb je 't zoo'n beroerde boêl gemaakt? Hy: Ei, 't was juist om te zien of je 't veranderen kon, 't was een proef.’
Die roeping (eigen gemaakt als 't werk van den schoenmaker) beheerste my, en al week ik daarvan af op 1000 manieren in de daad, door zwakte, domheid, hartstogt &c., - nooit gaf ik die roeping op in meening. Altyd heb ik 't vasthouden beschouwd als deugd, en 't afwyken als fout. [...]
Ik laat nu daar of ik juist verstond, toen ik myn roeping meende te hooren. Zeker is 't dat ik daaraan niet kan beantwoorden als ik toegeef in twyfel. De eerste conditie van slagen is ‘geloof in zich zelf’. Waar dat ontbreekt is al 't andere ydel. Daarop volgt: geloof van anderen in ons, van onszelf in anderen.’¹¹

De Javaan ontlasten van het Hollandse juk stond ook nog steeds op zijn programma. Marie Anderson: ‘Hij hoopte toen nam[elijk] (misschien van Indië uitgaande) iets als heer der wereld te worden “den burgerlijken stand” te “veranderen”, enz. enz. Een en ander was ernstig gemeend, maar zoo licht niet!’¹² Zolang het keizerschap en de redding van de Gordel van Smaragd nog even op zich lieten wachten, recruteerde hij alvast vanuit Den Haag jongedames voor zijn legioen. De een werd nog sneller ‘Hertogin van Sumatra’ dan de ander ‘Keizerin van Insulinde’, allen even ‘trouw’, ‘solide’ en ‘hartelyk’.¹³ Of waren er misschien toch mogelijkheden dichter bij huis?

11 VW XI, p. 170.

12 Anderson (1981), p. 50. Intrigerend: ‘den burgerlijken stand’ te ‘veranderen’. Citeert zij Multatuli? Een niet bewaard gebleven brief, een gesprek? En wat moeten we eronder verstaan: de deftige, fatsoenlijke, liberale bourgoisie mores leren? En dat vanuit Indië?

13 Zie hierover het goed gedocumenteerde en tegelijk hoogst vermakelijke boekje van Tristan Haan, Multatuli's legioen van Insulinde, De Nieuwe Engelbewaarder 8 (1995).

Vrijen en metselen of de genese van een idee

De eerste bundel Ideën (1862) had veel waardering ontmoet. Er waren maar liefst zo'n 800 intekenaars (ter vergelijking: het toonaangevende culturele tijdschrift De Gids had een oplage van 950 exemplaren). Lezers informeerden zelfs naar het aangekondigde vervolg. Multatuli's uitgever, de aimabele vrijdenker R.C. d'Ablaing van Giessenburg, alias R.C. Meijer (1826-1904), zag een voortzetting

[p. 13]

dan ook wel zitten. Hoewel men geschrokken was van Multatuli's toon, schrijft hij, ‘worden zijne denkbeelden toch veel gelezen, veel besproken, veel verwerkt en veel voortgeplant. Even als in den tijd de St. Simonisten oefent hij grooten invloed uit door, - of in spijt van - zijne “shockings” - wie zal het beslissen.’¹⁴

De dolende Dekker had al het nodige voorschot gekregen, maar kopij bleef uit. Om te kunnen werken kreeg hij in 1863 onderdak bij de Haagse fabrieksdirekteur J.C.P. Hotz (1834-1875). Deze wat libertijnse maecenas, die wel meer kunstenaars steunde, gaf hem daarmee vooral de gelegenheid zijn nieuwe vriendin te ontmoeten.¹⁵ Veel liefdesbrieven, veel gedachtes, nog meer ‘aandoeningen’, maar weinig Ideën.

Kortenhorst adstrueert het redelijke vermoeden dat Hotz van Multatuli als tegenprestatie een informatief artikel verwachtte over Hotz' ijzerwarenfabriek De Prins van Oranje in Den Haag (o.a. machines, haarden en gereedschap) voor het geïllustreerde tijdschrift Nederlandsch Magazijn ter verspreiding van algemeene en nuttige kundigheden. Multatuli is ook uitgebreid rondgeleid in de fabriek, die indertijd zo'n 350 werknemers telde.¹⁶ Hij is er zelfs vaker geweest. Een metafoor vol gereedschap en ijzer in een brief aan Mimi doet hem eind maart 1863 opmerken: ‘Je ziet dat ik de fabr. van Hotz frequenteer’.¹⁷

Er kan dus niet langer beweerd worden dat Multatuli geen nota heeft genomen van de opkomende industrialisatie. Het is niet ondenkbaar dat hij in de fabriek van Hotz zijn nieuwe strijddoel opdeed. Sommige brieven aan Mimi uit 1863 lijken wel voorafschaduwingen van het lange schrijven aan Hotz van januari 1864 (zie hierna). Tekstvergelijking valt buiten de orde van dit artikel. Daarom slechts een enkel voorbeeld ter adstructie.¹⁸

De bezwaren van Mimi's vader verhinderden een vrije omgang met Dekker. Maandagavond 27 juli 1863 zat hij alleen in het huis van Hotz - de familie was naar de dierentuin. Mimi logeerde in Amsterdam. Voor zijn geestesoog zag hij licht branden in haar kamer aan de Amstel. De gedwongen scheiding maakte hem kwaad, met tot gevolg een philippica over machtsmisbruik en onrecht in het algemeen.

14 VW XI, p. 80; R. Aerts, Letterheren (1997), p. 308.

15 J. Kortenhorst, Multatuli en Hotz (Geschriften van het Multatuli-Genootschap VIII) (1966), p. 10-11. Anderson (1981) spreekt over Hotz als ‘de nogal opgeblazen, maar gulle, gastvrije eigenaar van een haagsche ijzerfabriek’, (a.w. p. 22)

16 Kortenhorst (1966), p. 8, 11-14. De lange brief van januari 1864 kon Kortenhorst overigens nog niet kennen, omdat VW XI pas in 1977 verscheen.

17 VW XI, p. 123. Brief van 20-26 maart 1863

18 Anderson (1981): ‘D[ekker] zou, daar logeerend, “voor den werkman” schrijven, en H[otz] betaalde hem wel vooruit; maar er kwam weinig van; liever maakte hij mevr. H[otz] en haar zuster het hof.’ Later stelt zij zelfs dat Hotz ‘hem goed betaald’ zou hebben. (a.w. p. 23 en 51) Zij lijkt nergens te beseffen dat het uiteindelijke resultaat Idee 451 is geweest.

[p. 14]

Smederij van Hotz ijzerwerkenfabriek omstreeks 1860. Mechanische blaasbalg en valhamer d.m.v stoom. Overigens hand- en hamerwerk. (Uit: Geschiedenis van de Techniek in Nederland, dl. IV (1993), p. 50.

‘Altyd is er onderdrukking geweest, misbruik van gezag en magt. Behalve materiele middelen vond men alom morele (of immorele) hefboomen uit om 't regt te verplaatsen. [...] Doch even als men altyd heeft getracht te onderdrukken, heeft er altijd aandrift bestaan in de verdrukten, om zich te verzetten. [...] Maar meestal zorgde de bovenliggende party dat de zwakkere geen wapens had. Vreemd is 't niet, al schynt het onedel, maar wie vraagt dáárnaar als de opgave is baas te blyven.’¹⁹

Een andere gedachte die we geboren zien worden, is die van de (geheime) samenwerking van geestverwanten, het verbond als middel tegen machtsmisbruik. De vervolgbrief, geschreven in de nacht van maandag 27 op dinsdag 28 juli (4 pagina's dundruk) gaat helemaal daarover:

‘De prettigste wyze van verzet is op de manier van de Makkabeen, de Zwitsers [= heldhaftige vechtvolken]. Doch daartoe is noodig veel wat we hier niet hebben, mannelyke gemoederen, wouden, bergen &c. Al wat er schoon is in de romanbegrippen ontbreekt in een land zoo plat van vorm, en in gemoederen zoo plat van opvatting. [...]
Openlyke tegenstand is de prettigste wyze. Maar de natuurlykste en eigenlyk overal het punt van uitgang is: het verbond. [...]
De vrymetselary is zoo oud als 't menselyk geslacht. Waar drie personen byeen zyn, is één de sterkste, de slimste, de begeerigste. Het stilzwygend verbond der beide anderen ligt in de natuur. Vandaar dat alle gezag vyandig is tegen verborgen aansluiting. [...]

19 VW XI, p. 174-175.

[p. 15]

[In de duistere middeleeuwen] begon by sommigen 't besef levendig te worden, dat er aan die verdrukking toch wel iets te veranderen viel, indien slechts gelykgezinden zich aanéénsloten.’²⁰

Wellicht ten overvloede: de cursiveringen zijn van Multatuli. Belangrijke punten dus in zijn gedachtengang, vooral de geheel gecursiveerde zin over vrijmetselarij. Aangezien zowel Hotz als Multatuli logelid waren,²¹ hebben we hier waarschijnlijk te maken met reflecties van gesprekken tussen Hotz en Multatuli (zie hierna).

Nu zal het Multatuli zeker niet ontgaan zijn dat Hotz een leidende rol vervulde bij de herdenkingsaktiviteiten rond vijftig jaar onafhankelijkheid: op 17 november 1813 waren de Fransen na het Russische echec afgedropen en met een menigte op straat in Den Haag leek het net alsof we ze zelf verdreven hadden. Waarachtig een monument waardig! Plein 1813 in Den Haag getuigt er nog van. Maar wat voor Multatuli duizendmaal meer zal hebben geteld, was dat Hotz, als lid van de ‘hoofdcommissie’, nauw samenwerkte met haar voorzitter, ‘de enige nog levende zoon van Koning Willem I, de bejaarde en zeer geëerbiedigde Prins Frederik’ (1797-1881)²², niemand minder dan de Grootmeester-Nationaal, de oppermetselaar van Nederland!

Is het plausibel te veronderstellen dat Multatuli van die zijde iets verwachtte? Die vraag vereist meer onderzoek dan hier mogelijk. Maar er zijn wel enkele aanwijzingen. Ten eerste past het in die tijd binnen Multatuli's handelingspatroon om zich nogal naief te verlaten op ‘hoger geplaatsten’: Duymaer van Twist, de Koning, Van Lennep of Rochussen. Tweedens stond hij in correspondentie met en kreeg hij financiële steun van de rentmeester van prins Frederik, R.J.A. Kallenberg van den Bosch. Ten derde had prins Fritz, zoals deze wegens zijn Pruisische sympathiën genoemd werd, bepaald conservatieve denkbeelden en daarbij forse invloed op zijn opvliegende neef-koning Willem III, ook niet van reactionaire smetten vrij. Voorts vergete men niet dat Multatuli juist in deze tijd in betrekking stond met koningin Sophie. En tenslotte: hij had Hotz.

Hoe dan ook, alles valt op zijn plek, als men de meer dan geëxalteerde, onthullende brief aan Mimi leest van 29 juli 1863 (het moeten warme zomer-

20 Idem, p. 176-177. Merk op hoe bepaald Dekker is door de Duitse literair-romantische mode om Nederland te exploiteren als negatief tegenbeeld (plat, weilanden, kanalen, windmolens) van het o, zo geistvolle Germanje (bergachtig, wouden, rivieren en waterrad). Zie hierover: E. Zahn, ‘Tulpen, molens, kaasmarkten en trekschuiten...; de zeldzame ontwikkeling, door de eeuwen heen, van het beeld van de Hollander in de Duitse literatuur’, in: id., Regenten, rebellen en reformatoren. Een visie op Nederland en de Nederlanders (1989), p. 88-96. Alsmede: H. Meyer, ‘Das Bild des Holländers in der deutschen Literatur’, in: id., Zarte Empirie. Studien zur Literaturgeschichte (1963), p. 202-224.

21 Ter Laan (1995), p. 500-501.

22 Kortenhorst (1966), p. 22.

[p. 16]

avonden geweest zijn). Hieruit enkele even vermakelijke als tragische passages:

‘- die wetten veroordelen je als je steelt uit honger, of je kind vermoordt uit bittere schaamte en wanhoop, [...je mag geen] afstand doen van je regt als mens. 't is dan ook alleen door de slaperigheid der geregeerden, dat de middelmatighedens baas werden en blyven. [...]
Lang, lang geleden zag ik in dat ik magt noodig had, veel magt, onbegrensde magt. Zooals altyd was m'n heele politiek de inspraak van myn gemoed. Nooit werkte ik daarop metinzigt, of kunst. [...]
Ook voelde ik altyd die aansprakelykheid voor alles wat verkeerd was, en meermalen als ik lyden zag, ontviel my de klagt: myn god, waarom laat gy my dan zoo magteloos!’ en ik drukte [=legde de nadruk] op: laat alsof 't een antwoord was op verwyt van pligtverzuim! [...]
Op myn 22e jaar beloofde ik myzelf - 't klinkt gek, dat weet ik, maar ik wil je waarheid geven - ik beloofde myzelf een genie te zyn, die alles wist, alles begreep, alles kon [...]

En dan blaast Fancy 's avonds het vuurtje van de vrijmetselarij van de eervorige nacht aan tot een uitslaande brand:

[In de middeleeuwen kon men onrecht nog] zien, voelen, noemen. By verfynde middelen kwam dat zigtbaar mishandelen op den achtergrond, en in plaats daarvan wordt het menselyk geslacht tegenwoordig verdrukt op min bloedige, maar eigenlyk kwaadaardiger wyze. Nog flinker is 't heersen door ruwe kracht, dan dat baasspelen met geld en papier, dat speculeren op den honger der menigte. In beide perioden had men evenwel denzelfden hefboom: de godsdienst. [...]
Bij menig schokkend toneel van slagting of bloedige tyrannie in de middeleeuwen [...] moet van tyd tot tyd een blik zyn rondgegaan in den kring die vraagde: - Broeder vindt gy deze dingen goed? [...] ‘Chut, chut, - niet hier - men hoort ons - waar kan ik u vinden? [...] Ziedaar, heel in 't ruwe, een begin der loges die zoo'n groote rol hebben gespeeld. Er is iets kinderlyks in, ja als in de beginselen van veel groote dingen.
De vrymetselary stelde zich ten doel zich te verzetten tegen geweldenary, en had dus te stryden tegen kortingen en priesters. Hare middelen waren: verlichting, mededeeling van kennis, uitroeien van vooroordeel, kortom haar doel was, of altans men gaf voor dat het doel was: 't goede!
[...] Ik sloot my aan [..en] vond praatjes, wawelary, phrases. ‘De broeders moeten elkander lief hebben.’ Ei, de broeders laten elkaêr in den steek, precies als die andere broeders, de Christenen. [..Ik wilde weten van hun] handelingen, van hun ingrypen in 't raderwerk der zamenleving. Altyd kreeg ik ten antwoord wat zy [= de vrijmetselarij] in de Middeleeuwen gedaan had. ‘En nu, vraagde ik, nu? er is veel te doen!’ [...]

[p. 17]

En ik werd, ja wat al niet, Mimi! ridder van dingen die ik al vergeten ben, Schots ridder, ridder van 't Oosten, van 't Zwaard, van den drommel en z'n heele familie. [...] Ik ben te zacht geweest [in de Lebakaffaire], en zal 't niet weêr zyn, zoodra ik kans zie om Holland op andere wyze aantespreken dan met geschryf.’

Wanneer we Multatuli op 14 september bij boekandel Van Helden in de Heiligeweg te Amsterdam zien binnengaan om het Staatkundig Jaarboek 1863 aan te schaffen,²³ is de veronderstelling toch niet te gewaagd dat hij toen serieus bezig was met zijn nieuwe onderwerp? In de aanhef van de januaribrief staat immers: ‘opmerking en studie is 't schryven voorafgegaan’ en ‘de aandrift die ons sedert weken en maanden vervult’.²⁴

Het resultaat bleek een lange, coherente brief over de sociale toestand van het volk, inclusief sociaal-economisch cijfermateriaal, plus middelen tot verbetering, gedateerd 19 januari 1864 en gericht aan Hotz.²⁵ Het is in hoge mate een moreel beroep op het volk zelf en zijn voorgangers. Zo welsprekend en fundamenteel voor de toekomst van een samenleving dat het binnen de immer durende discussie over normen en waarden weinig aan aktualiteit heeft ingeboet.

Volgens de aanhef hadden gastheer en commensaal zich ‘meermalen en vooral in den laatsten tyd, al pratende, [...] bezig gehouden met de publieke zaak’.²⁶ In het licht van de voorgeschiedenis is de veronderstelling redelijk dat Hotz Multatuli stimuleerde om zijn gedachten eens op papier te zetten. Temeer omdat Multatuli in de aanhef van de brief vervolgt: zo wordt het ‘u mogelyk’ ‘dezen en genen deelgenoot te maken van onze inzigten’ en ‘te onderzoeken of wy dan zoo geheel alleen staan met onze meening’.²⁷ Het is niet bekend of Hotz er ook werkelijk iets mee gedaan heeft.²⁸ Toch was dat wel degelijk Multatuli's oogmerk, gezien deze zin uit de aanhef:

‘Handelen dus, werkzaam zyn, iets doen, dat is de aandrift die ons sedert weken en maanden vervult’.²⁹

23 VW XI, p. 227. Het is natuurlijk absoluut noodzakelijk dat t.z.t. deze bron bestudeerd wordt.

24 VW XI, p. 256.

25 Idem, p. 255-287.

26 Idem, p. 256.

27 Idem, p. 256.

28 Zonder bronvermelding stelt Van Straten: ‘Hotz had dit stuk bij hem [=Multatuli] besteld als ideologie voor een radicale politieke beweging [...].’ De laatste drie woorden gebruikt ook Stuiveling. (VW XI, p. 250) De term ‘radicaal’ roept associaties op met revolutie. Daar was Multatuli mordicus tegen. En wat Hotz aangaat maakt Korstenhorst zonneklaar dat we hier van doen hebben met een eersteklas Haags society-figuur, die niet zomaar naast de oom van de koning kwam te zitten. Zie: Kortenhorst (1966), i.z. p. 21-23. Alsmede: H. van Straten, Multatuli, van blanke radja tot bedelman (1995), p. 132.

29 VW XI, p. 256.

[p. 18]

Gezien Multatuli's herleefde belangstelling voor de vrijmetselarij, moeten we onder ‘dezen en genen’ wel medebroeders van Hotz verstaan en heel in het bijzonder Grootmeester Prins Frederik. Via hem zou wellicht wat meer politiek en maatschappelijk engagement van de loges bewerkstelligd kunnen worden.³⁰ Tegelijkertijd liep er een rechtstreekse lijn van de prins naar de koning en via deze naar het kabinet.

Als we de brief ontdoen van retorische plichtplegingen (de belangrijkste beoogd lezer had tenslotte blauw bloed) en rekening houden met Multatuli's mentale toestand, dan was hij ongetwijfeld bedoeld als reclame voor Multatuli's even fantasievolle (maar dat aspect vinden we alleen in de Mimi-brieven!) als reële (voor hem althans) aspiraties op te treden als voorvechter van de verdrukte werkman, het nieuwe doel in zijn leven. Ridder Douwes Dekker met de Nederlandse vrijmetselarij als geheim leger tot Heil des Volks. Zo zou hij toch nog de Rodolphe kunnen spelen, de door hem zo bewonderde, geheimzinnige held uit Eugène Sue's Les Mystères de Paris (1842-1843). Het wachten was op Hotz en de oude Prins.

30 Zie: W. Buddingh, ‘Een vrijmetselaar zonder vrijmetselarij?’ en ‘Multatuli: macon zonder loge?’, in: Over Multatuli (jrg. 1980), no. 5, p. 1-24, resp. (jrg. 1984), no. 12, p. 52-63.

‘De leuwerik jubelde in hooge sfeeren’

Intussen kon Multatuli zijn uitgever geen Idee bieden. Deze moedigde hem aan wat te verdienen met lezingen. Eind mei, begin juni 1864 las hij inderdaad, o.a. te Deventer bij het Genootschap Demosthenes.³¹ Er waren kamerverkiezingen in aantocht en hier heette de kandidaat... Duymaer van Twist. Opgewonden bericht hij Mimi: ‘Misschien stel ikzelf my hier in Deventer kandidaat. Er is roering.’³² De eerste avond kwam er ‘byna niemand’. ‘Ik ben lam en af en heb pyn in m'n rug van verdriet.’ Toch vond men hem brillant en wil dat hij bisseert. Hij stemt toe. ‘Duymaer van Twist heeft de bon sens gehad te bedanken voor z'n candidatuur. Er is roering hier, en 't is nog mogelyk dat ik iets bereik.’³³

De lezing op vrijdag 3 juni wordt beter bezocht. Na afloop wordt hij uitgenodigd door een toehoorder: ‘Ik ben allerprettigst ontvangen door prof van Vloten een man zoo pleizierig eenvoudig, zoo onprofessoraal als maar gedacht wor-

31 Helaas valt uit de VW niet op te maken waarover hij toen sprak. Dat kan interessant zijn i.v.m. de vraag wanneer hij eraan is gaan denken om de Hotzbrief om te werken tot Idee 451.

32 VW XI, p. 314.

33 Idem, p. 315.

[p. 19]

den kan. En als ik hem bekyk in z'n vrouw, zooals ik gewoon ben, dan is hy goed.’³⁴ Welzalig de goedgelovigen. - Tien jaar later luidde deze ‘prefesser’ het einde in van Multatuli's schrijverschap. - Maar nu putte hij uit dit kontakt hoop, klampte zich vast aan weer een illusie. Ongetwijfeld is de sociale kwestie onderwerp van gesprek geweest; immers later blijkt dat hij Van Vlotens Over arbeidersvereenigingen en vennootschappen van handwerkslui (1863) tot zich heeft genomen.³⁵ En diezelfde vrijdagavond moet hij Hotz om toezending van de januaribrief verzocht hebben, want op zondag 5 juni laat hij Van Vloten weten:

Scène uit Vorstenschool. Multatuli-kalender 1925, ill. Jan Damme. (Collectie Multatuli-Museum, foto U.B. Amsterdam).

‘Eerst van morgen [kom daar nu eens om] ontving ik zekeren brief dien ik eens aan Hotz schreef en die dienen moest om geestverwanten te zoeken. Uit het “zooo!” - “ei” - of “mooi geschreven” by 't terug geven moest worden opgemaakt of we alleen stonden.
Heeft U een uur tyd? Zoo neen doe 't dan waarlyk niet, maar als U tyd en lust heeft, wil U dan dien brief eens inzien en my zeggen of 't de moeite waard is dat ik me nu hier in Deventer bemoei met de verkiezingen?’³⁶

34 Idem, p. 318. J. van Vloten (1818-1883) breekt in Onkruid onder de tarwe (1875) de staf over Multatuli door diens privé-leven op straat te gooien.

35 Ter Laan (1995), p. 486. Alsmede: VW XI, p. 333.

36 VW XI, p. 319.

[p. 20]

Hierover echter geen woord in Van Vlotens toch uitgebreide en positieve reactie van 13 juni op de kennismaking met Multatuli. Wel verzoekt hij na te vragen bij d'Ablaing van Giessenburg of deze interesse heeft om een (negatief) stuk over vrijmetselarij uit te geven, waarin Jacob van Lennep een forse schrobbering te wachten stond.³⁷ Van Vloten moet gedacht hebben dat die laatste toevoeging Multatuli wel extra zou motiveren, omdat deze zelf nog een appeltje te schillen had met Van Lennep sinds de kwestie rond het kopijrecht van de Havelaar. Multatuli heeft het verzoek aan zijn uitgever overgebracht en die wilde wel. Maar Multatuli vroeg Van Vloten dringend om in zijn refutatie van Van Lennep ‘niet te doelen op de natuurlyke maçonnerie’. De huidige vrijmetselarij is een vermolmde boel. Maar van nature was het goed om op die manier te ‘zamenwerken’. Het is het middel ‘tegen alle maatschappelyke kwalen!’ ‘Zoodra ik werken kan, wil ik proberen die natuurlyke wyze van werken intevoeren tussen eenige gelykgezinden. Als ik slaag, zal 't ontaarden.’ Maar nu moet dat nog even geheim blijven.³⁸

Eind juni 1864 liep Multatuli inderdaad helemaal vast: geld noch fantasie. Slechts de kortste brieven ooit ontsnapten zijn pen: ‘ik lyd vreesselyk’.³⁹ Zelfs postzegels kon hij niet betalen. Omdat hij te weinig verteerde, ziet zijn Amsterdamse logementshouder hem liever vertrekken. ‘Ik ben den heelen dag [30 juni 1864] bezig met zoeken naar een verblyf.’⁴⁰ Zonder de rekening te kunnen voldoen, verliet hij, o ironie van een naam, ‘the Old Bible’ in de Warmoesstraat, en komt op zolder bij zijn uitgever in de Kalverstraat. ‘Ik ga den bybel uit en zal belanden by Meyer op een zolder.’⁴¹

De dag erna, 1 juli 1864, is ie kapot, ‘gebroken van de reactie’. Waaruit putte hij dan hoop? Wat deed hem al op 2 juli aan Mimi schrijven: ‘Ik ben opgeruimder [...]. Ik ben opgetogen!’ Hetzelfde briefje geeft het antwoord: absentie van angst. ‘Ik zie myn kamer met liefde aan. Bedenk eens hier zal niemand my wegjagen. [...] Ik zit hier kalm en zonder angst voor wegjagen. [...] 't Zit er op dat ik dien zolder lief kryg.’ Veiligheid, niet opgejaagd worden. Dat was de basisvoorwaarde om te kunnen werken (en voor wie niet). Nogeens dat cruciale briefje: ‘Ik kan hier werken. Ik heb kleeren en zekerheid dat ik zal kunnen werken. [...] Ik zal kunnen werken, en dat moet ik om by je te komen. [...] Nu kan ik werken en dan is alles goed.’⁴²

Eerst volgde er nog een voordracht in Amsterdam zelf, op 13 juli.

37 Idem, p. 328.

38 Idem, p. 336-337.

39 Drie kattebelletjes aan Mimi van 23,25 en 26 juni 1864. VW XI, p. 338-339.

40 Brief aan Mimi d.d. 30 juni 1864. VW XI, p. 340.

41 Ibidem.

42 Alle citaten in deze alinea uit een kort briefje aan Mimi d.d. 2 juli 1864. VW XI, p. 343.

[p. 21]

Aanvankelijk wist Multatuli absoluut niet waarover hij zou spreken. Het draaide uit op een politiek onderwerp, in het bijzonder de ellendige toestand van het volk, het onderwerp van de Hotzbrief dus. Alleen, hij kreeg zijn verhaal niet rond.

‘Die voordragt - zoogenaamd staatkundig - had moeten eindigen met een oproeping tot aansluiten, tot het vormen van de derde party. Lezen, vertellen, opmerken, dat alles heb ik kunnen doen. Maar elan of kracht om de hoofdzaak te noemen: als jelui dat alles dan zoo met me eens bent, help me dan, laat me dan niet alleen staan’ die kracht had ik niet.’⁴³

Toch moet hij na die eerste avond besloten hebben de Hotzbrief om te werken voor de tweede bundel Ideën. Hij bericht, achteraf gezien wat overmoedig, D'Ablaing van Giessenburg:

‘Goed, annonceer maar de tweede serie van 26 vel. (in den loop van dit jaar.) Bestel dus maar papier.-
Ik denk aanst: week drie vel en de volgende weêr. Dan kan deze serie uit zyn in begin van Augustus.-’⁴⁴

Er was een vervolglezing gepland voor de 19e juli. Intussen schreef hij Mimi:

‘Ik tracht my te verdiepen in myn onderwerp ‘de toestand van 't volk en de verplichting om daaraan iets te veranderen.’⁴⁵

Wat hem nog het meest parten speelde, was twijfel aan eigen kunnen. Niet wat het schrijven betrof, hij haatte de lof op dit punt, maar het vermogen iets te bewerkstelligen, iets uit te richten. Verklaart dat ook niet zijn buitensporige gramschap op iemand die hem in de pauze van de tweede lezing (voor de pauze had hij ‘redelyk goed gesproken’) kwam storen? Hij was net bezig zich ‘nog wat te prepareeren voor 't tweede deel, het slot, waarin ik bepaalde voorstellen moest doen ter vereeniging van krachten [...]ik joeg hem natuurlyk weg en maakte my driftig over die grofheid, zoo zelfs dat ik er heel slecht gedisponeerd van was!’⁴⁶

Daarom was er zelfs een derde avond nodig, 26 juli, wederom ‘over de beroerdheid van de regeering, over de ellende des volks waarmee niemand zich bemoeit etc. en vooral over de lamheid van de 2de kamer.’⁴⁷

43 VW XI, p. 349.

44 VW XI, p. 348.

45 Ibidem.

46 Briefje aan Mimi d.d. 20 juli 1864. VW XI, p. 350.

47 VW XI, p. 354.

[p. 22]

De voordrachten gingen gelijk op met het concipiëren van het latere idee 451. Maar evenzeer sloeg de twijfel toe. ‘Ik heb ze niets te zeggen die mensen [...] 't is of myn hoofd leeg is en myn hand lam [...] ik heb niet eens voor een gulden gedachten’⁴⁸ Nu zijn dit soort klachten wel bekend van Multatuli. Maar begin augustus bemerkt hij zelf dat er meer aan de hand is:

‘Het schryven voor publiek is zonderling. Ik heb myn naïveteit niet meer en myn verwaandheid is weg. Naif was ik toen ik meende dat er werkzame sympathie wezen zou. Verwaand toen ik meende zóó te kunnen schryven dat het wat baatte. Nu schryf ik letterlyk om een beetje geld te krygen [...].’⁴⁹

En dan komt het. Zijn uitgever was oprichter en voorzitter van de vereniging De Dageraad, in de woorden van Multatuli ‘een zeer modest burgerlyk gezelschapje van mensen die naar waarheid zoeken [...] een soort armen van geeste [= behoeftigen aan kennis] - en vooral armen naar de wereld’.⁵⁰ Geld was er niet, maar sympathie des te meer. Hij nam de uitnodiging aan en sprak er zaterdagavond 13 augustus 1864, gratis. Terug op zijn zolder bericht hij Mimi 's avonds laat nog:

‘Enfin, ik heb satisfactie gehad en heb gelezen en gesproken tot tien uur van acht af. Ze waren naif tevreden, en 't deed me aan. Er was iets primitief-evangelies in die vergadering. De geest was iets alsof ze dankbaar waren. En ik zal 't weer doen. Honderd maal liever dan voor geld. Deze mensen veracht ik niet, weet je. Er zat een man die doof was. Men had hem een plaatsje digt by my gegeven, en hy luisterde met een hoorntje. Ik schreewde zoo hard ik kon dat-i me hooren zou.’⁵¹

De volgende morgen is de stemming volstrekt positief. ‘Ik heb drukte, want ik ben vol Ideen. [...] Ik heb op 't ogenblik veel lust in 't werk en zou graag drie drukkeryen te gelyk aan den gang houden [...] ik ben opgeruimd.’ In de middag: ‘Ik ben druk aan 't werk. Ik heb veel in myn hoofd en heb lust er in. Ik zal zeker slagen, want ik voel me opgewekt.’ En 's avonds: Ik zit midden in een lange verhandeling over den toestand van 't volk, en de blaadjes schrift en druk dansen me voor 't gezigt. Toch ben ik goed aan 't werk, en ik moet die bui waarnemen.’⁵²

De positieve stemming houdt aan, krijgt zelfs overmoedige trekken. Dinsdagmorgen schrijft hij Mimi: ‘Ja, ik schryf Ideen. Je zult ze gauw zien. Ze zyn hier en daar nog al fors. 't is net om roering te maken. En ik voorzie aanhang,

48 Briefje aan Mimi d.d. 23 juli 1864. VW XI, p. 351.

49 XW XI, p. 359.

50 Idem, p. 360.

51 Ibidem.

52 Idem, p. 360-362. Dekker leed vaak aan zgn. dagschommelingen: 's ochtends gedeprimeerd, in de avond opgewekt. Is hij dat al in de morgen, dan valt dat op.

[p. 23]

opgang, magt, geloof me.’ De dagen erna wordt er driftig herschreven en gecorrigeerd. ‘Tussenvoegen, veranderen, uitlaten, dan vergeten wat ik al gezegd heb en 't weer zeggen. Kortom ik knoei, daarom ben ik moe. Toch voel ik me sterk en heel gezond. En eigenlyk flink. Ik loop elastiek. Gut, dat weet je nog niet, ik voel altyd m'n ziel in m'n knien. Welnu, die zyn goed, en..., dan is alles goed.’⁵³

Op de 23e augustus kan hij Mimi berichten dat de eerste aflevering klaar ligt voor de drukkerij. Deze zou een week later, 1 september, verschijnen. Eigenlijk had hij aan de Woutergeschiedenis willen werken, maar geldnood dreef hem tot het leveren van deze kopij.⁵⁴ Het is wel duidelijk dat de sympathieke omgang met de eenvoudige lieden van De Dageraad hem weldadig beviel. Hij voelde zich geaccepteerd en bewonderd. Zijn pen had weer vleugels gekregen. Liever deze mensen dan de beter gesitueerden en de zogenaamd hoger geplaatsten. Van geheim goed doen naar openbaar optreden. Dinsdag 25 augustus gaat de fantasie werkelijk met hem op de loop:

‘Ik heb prettig zitten denken. Myn moed neemt toe als een lawine. O er is iets stormachtigs in! Binnen weinig tyds zal ik de magtigste man wezen in Holland. Je zult zien.’⁵⁵

En dan onderbreekt Mimi de brievenuitgave.

‘(Nu volgen zeer opgewekte brieven, ik kàn ze niet geven en ook niets er uit. Voor de kennis van den mensch Multatuli was alles noodig. maar ik kan ze niet geven aan publiek, en eigenlijk slechts aan zeer weinigen. De leuwerik jubelde in hooge sfeeren - hij wist niet dat i neer zou dalen naar omlaag - maar ik weet het. Ik weet dat hij stervende blootstond aan vertrapping en daarom doet zijn jubelen daar omhoog te zeer - omdat ik weet wat er volgde - ik kan 't niet geven aan 't publiek.
Reeds hier vangt de reactie aan.’⁵⁶

Dat is toch wel heel opmerkelijk. Wat voor onoorbaars zou daarin hebben gestaan? Hoe dan ook, 1 september 1864 (een jaar later dan bedoeld) is de eerste aflevering van de tweede bundel Ideën dan eindelijk verkrijgbaar. Er worden direct twee oplages van 550 exemplaren gedrukt. En de verkoop ging goed: ‘de Ideen maken enormen opgang’.⁵⁷ Een derde oplage zou spoedig nodig zijn.

53 Idem, p. 364-363.

54 Idem, p. 367-368.

55 Idem, p. 369. Brief aan Mimi.

56 Idem, p. 369.

57 Idem, p. 348, 373 en 379.

[p. 24]

Een derde oplage zou spoedig nodig zijn. Titelblad van Ideën II, 1e druk 3e oplaag (1865). Namen en jaartal zijn op het origineel prachtig helder rood.

Idee 451: ernstig het goede, want myn pen is moe van walg

De brief aan Hotz werd dus Idee 451. Van 31 naar 75 pagina's dundruk, tweeënhalf keer zo groot!⁵⁸ Multatuli had flink veel energie gestoken in de ordening van zijn gedachten. Zoals de Havelaar een aanklacht was tegen de misstanden in Indië, werd Idee 451 dat tegen de toestand in Nederland.

Dat die hier te lande weinig florisant was, moge uit een enkele opmerking blijken. In de volkswijken hadden de schimmels betere huisvesting dan de mensen: alles met vier muren en een plafond fungeerde als woning. Oppervlakte- en grachtwater dienden voor schoonmaak van lijf en goed, als riool en als drinkwater. Met als gevolg meerdere ravages door de cholera. In het westen van het land waren geboorte- en sterftecijfers tot 1875 zo hoog, dat ze doen denken aan de tegenwoordige Derde Wereld.⁵⁹

Nergens komt de sociale kwestie, onlosmakelijk verbonden met de opkomst van het socialisme, zo uitgebreid en pregnant aan bod als in Multatuli's Idee 451. Totaal generaal vormt het een samenhangend concept, een beginselprogram met visie. En in die zin zijn latere verwijten dat Multatuli ‘geen stelsel’ leverde onterecht. Die gelden meer de praktische uitwerking. Voor Multatuli

58 VW III, p. 74-148. De samenvatting hierna volgt deze versie.

59 Th. van Tijn, ‘Het sociale leven in Nederland’. In: Algemene Geschiedenis der Nederlanden, dl. 12 (1977), p. 140-143.

[p. 25]

was het voldoende om, zoals hij in de inleiding zegt, ‘enige personen byeen te brengen, die ernstig het goede willen’ en vervolgens tot handelen over te gaan. Wat goed is, zegt het gezonde verstand, en gaat uit van het algemeen belang en hangt dus niet af van persoonlijke of partijbelangen. Intussen had hij aan de mensen om wie het ging wel een stem gegeven, een bevlogen, woedende stem.

Voor schoonmaak, riool en drinkwater. De Goudsbloemgracht in de Amsterdamse Jordaan, nu Willemsstraat, ± 1850, richting Lijnbaansgracht. Tek. Willem Hekking Jr. (Uit: A.F. Manning, Op zoek naar het alledaagse Nederland, 1975)

Eerste stelling: er ontbreekt veel aan 't welzyn des Volks

a) Zedelijk/Moreel

‘De statistiek der rechtbanken toont aan, dat zogenaamd-kleine, gluipende, lafhartige vergrypen toenemen. De misdaden waartoe energie, moed, vaste wil, vereist worden, nemen af.’ Misleidende reclame, wederzijdse verkettering van andersgelovigen, kermisvermaak... het duidt allemaaal op een laag moreel peil. Evenals het ongeremd gespeculeer met aandelen, heeft het voor vaste prijzen inkopen en verschepen van koloniale waren (Nederlandsche Handelmaatschappij) niets met han-

[p. 26]

del te maken. Echte handel vereist inspanning tot kansberekening, denken dus. Gokken en monopolies hebben daar niets mee van doen.

Erger dan wat men doet, aldus Multatuli, is wat men nalaat. De absentie van wil, geest, gevoel en smaak is onzedelijk. Creatief denken zou normaal moeten zijn. Er wordt veel te weinig verwacht van de lagere klasse. De eenvoudige werkman is al zedelijk in de ogen van moraalpredikanten, als hij de fles laat staan en ‘oppassend’ is. In de bijbel staat het mooi, maar in werkelijkheid vinden we het ongerijmd als mensen écht mensen worden.

Onfatsoenlijk is het om de maatschappij op te delen in rangen en standen. Van de Franse revolutie met haar broederschap en gelijkheid is weinig terechtgekomen. De gelijkheid voor een christelijke god is gelogen. ‘Meen niet dat ik gelykheid predik. Volstrekt niet.’ Iedereen is verschillend, maar het gaat erom dat het niet afhangt van bezitting. Iemand die werkelijk ‘'t goede wil, die 't betrachtte’ staat hoger in rang dan ‘den ellendeling die onder schyn van nederige vergetenheid zich alleen bezighield met het mesten van zyn ik, met rusten zonder ooit te hebben gearbeid.’ ‘De ware adel’, zo schrijft hij, ‘zit in 't hart.’ De schuld van de sociale ellende ligt bij de witte boorden:

‘Op hún hoofd komt de liederlyke smakeloosheid van 't Volk. 't Is de witharige wysheid van 't fatsoenlyk canaille [...]. De maskers van gehuichelde deftigheid moeten afgelicht worden. Het Volk moet weten: eerst hoe laag 't zonk, daarna hoe 't door geloof, staatkunst en fatsoen, met kiezerybluf en dagbladen, met witte dassen en keizergrachtery, met bybels, tractaatjes en een “Heer” tot die laagte gebracht is.
Een Heer? Zeker. Ik mag myn hoofdstuk over de zedeloosheid des Volks niet sluiten, zonder melding te maken van den godsdienst die zo'n ellendige hoofdrol speelt in onze maatschappy [...]. In gods naam stuurt men z'n kinderen naar katechisatie of biechtstoel. [...] In gods naam verwaarloost men verstand, hart, karakter, wilskracht, eergevoel...
In gods naam maakt men den Javaan tot slaaf, en idioten van de Hollanders...’

b) Intellectueel

Het onderwijs is slecht, zowel voor werkman als voor aankomend student. ‘Het lezen en schryven van den eerste, baat hém even weinig als de klassieke schoolgeleerdheid den ander. Oefening in het denken - beter buiten dan in de school - wordt meermalen eer onderdrukt dan aangemoedigd, en de blyken daarvan zyn menigvuldig. Het zeer gemakkelyk autoriteitsgeloof neemt de plaats in van zelf oordelen’. Dat een volk zich laat leiden door lieden als Ten Kate en Cats zegt voldoende over het intellectuele peil. En al kunnen velen lezen en schrijven, ze doen er niets mee.

‘Lezen, als hulpmiddel om gedachten van anderen in zich op te nemen, die te ver-

[p. 27]

werken, te beoordelen en daardoor te geraken tot het vormen van eigen denkbeelden, werkt zeker beschavend. Maar dient het lezen den werkman ten onzent dáártoe? Wát leest hy? Verstaat hy wát-i leest? Blykt het uit de ontwikkeling zyner denkbeelden, dat lezen waarlyk vruchten draagt? Ik geloof het niet.’

Tenslotte hekelt Dekker het feit dat ‘de lagere klasse niet alleen, maar ook de zogenaamde middelstand, en zelfs de hogere klasse des Volks, zo weinig weten van de Staatsinrichting, van algemene belangen, van volkswelstand, enz.’ Hij vervolgt even later:

‘Ik acht het geenszins wenselyk het ras der politieke tinnegieters uit te breiden. Maar volslagen onkunde baart onverschilligheid, en 't is die onverschilligheid welke aan de weinige raddraaiers die ons rechtstreeks of indirect regeren, de gelegenheid geeft, ten algemenen nadele, heer te spelen over de natie.’

c) de stoffelijke of materiële toestand

Uitgangspunt is Les Ouvriers Européens, een studie uit 1855 over de materiële toestand van Europese arbeiders van de Franse socioloog P.G.F. LePlay (1806-1882). Multatuli laat zien dat de arbeider in andere landen het aanmerkelijk beter heeft. Zelfs een Parijse voddenraper heeft meer en beter te eten. Vlees komt bij de Nederlandse arbeider niet op tafel. Hooguit spekvet om de piepers door de keel te krijgen. Een Amsterdammer heeft zelfs dát niet. Die gebruikt als surrogaat ‘kattenburger doop’: water en azijn.

‘Men zou 't den soldaat niet durven voorzetten. Ja zelfs den gevangene niet. En men bedenke dat de werkman arbeiden moet, dus meer behoefte heeft aan goed voedsel dan gevangenen of militairen. Wie officiëel in den kost is by den Nederlandsen Staat - door misdryf of dienstplicht dan - heeft aanspraken. Hy kan reclameren. Dit kan de werkman niet, naar 't schynt. En daarom doe ik 't voor hem, by dezen.’

Ter ondersteuning publiceert Multatuli in Idee 451 het zo bekend geworden huishoudboekje van Klaas Ris, een Amsterdamse houtzaagmolen-kecht die hij kende via de Dageraad, waar hij in de zomer van 1864 gratis had gesproken. Het lijstje moeten velen als hun eigen werkelijkheid ervaren hebben: altijd te weinig geld voor de primaire levensbehoeften. Multatuli wijst tenslotte op de belabberde woonsituatie: kelderwoningen, krotten en plaggenhutten. Maar zo is het genoeg: ‘Myn pen is moe van walg.’

[p. 28]

Het huishoudboekje van Klaas Ris (Vrouw en 3 kinderen, Inkomen: f 6,- per week) in de originele opmaak die Multatuli autoriseerde. Ideën II, 1e druk 3e oplaag (1865), p. 100.

Tweede stelling: veel komt door verkeerdheden in de Staatsinrichting

Vooral de het constitutie van 1848 moet het ontgelden. De koning is een ledepop; de ministers zijn wel verantwoordelijk, maar wisselen. Dus is niemand aansprakelijk. De Kamer al helemaal niet, want die steunt het stelsel. De ellende des volks is geen fout van het volk, maar van regering, provincie- of stadsbestuur. Groot bezwaar is ook dat het overgrote, hongerlijdend deel der natie geen stem-

[p. 29]

recht heeft. Er moet dus algemeen stemrecht komen, óók voor vrouwen! (Dekker schrijft dit in 1862; het zou pas in 1919 een feit worden). Multatuli werpt zich wederom op als vertegenwoordiger van de armen.

‘Wy willen eten, waarlyk leven, genieten. Wy willen gelukkig zyn. Ziedaar de eerste, zeer onparlementaire, redevoering, die ik namens den arme, den werkman en de grootste helft der burgerklasse, richt tot de Regering van Nederland.’

Multatuli roept op tot de vorming van een derde partij, naast de conservatieven en liberalen, een ‘vleesparty’. Hét middel tegen een opstand van het kaas- en broodvolk. Multatuli was als de dood voor revolutie.⁶⁰ Dat strookte niet met zijn streven naar het bereiken van de harten van ieder mens afzonderlijk. Juist door algemeenheid wordt iets krachteloos, is zijn gedachtengang. Een massa mist het benodigde oordeelsvermogen.

60 Zie ook F. Domela Nieuwenhuis, Van christen tot anarchist (1910), p. 136.

Pruisen & Nederland: ‘dorre harten erkennen geen onbeschreven recht’

Met zijn visie op de sociale kwestie was Multatuli uniek in Nederland en zijn tijd ver vooruit. In 1867 koesterde hij andermaal een politieke illusie: minister. Samen met de conservatieven zou hij zorgen voor een krachtig bestuur van koning en kabinet. Het volk zou in Dekker een eerlijke en oprechte aanvoerder hebbben. Wederom stond de daad voor de deur. Daarom kon een forse klaroenstoot geen kwaad: Een en ander naar aanleiding van J. Bosscha's Pruisen en Nederland (februari 1867). Als Pruisen, na de westelijke Duitse staten, ook Nederland wenst in te lijven, zouden wij dat nooit kunnen weerstaan (waartoe opgeroepen was door oud-Kamerlid en oud-minister J. Bosscha), omdat het volk jarenlang uitgeput is. Op dat punt is het een vlammend vervolg op Idee 451. Enkele passages:⁶¹

‘Hoe, men zou geestdrift van 't Volk verlangen? Maar daartoe zou behoren geestkracht die er niet is [...] overtuiging, die niet bestaat; vertrouwen, dat geschokt en vernietigd is [...]. Wat deed de Regering, wat deden de twee-, driehonderd mannen die sedert 1848 zich opwierpen tot Voorgangers van dat volk [...]? Welvaart, levensgeluk, genot, alles vloeide, met verkrachting der natuurwet, naar boven. De geest van associatie, toegepast op Kapitaal, maar niet toegepast op den arbeid (en misschien kan dat nog niet) doet te onzent weinigen leven van veler arbeid. Het welwillend, gemoedelyk patronaatstelsel is in ons land averechts genomen: de cliënten voeden den patroon. Ik had er niet tegen, als daartegenover stond: recht van den cliënt op bescherming, op ondersteuning. Maar dat recht is niet beschre-

61 De passages zijn te vinden VW IV, p. 68-77.

[p. 30]

ven, en dorre harten erkennen geen onbeschreven recht. Elders heb ik gezegd, en bewezen, dat een Nederlands werkman beneden den neger staat, dat zyn toestand de zwaarste slaverny is die men zich denken kan.’

En om duidelijk te maken dat ook de ‘middelstandsburger’ niet staat te popelen om de grenzen te bewaken, noteert Multatuli:

‘Geestdrift by het Volk, by die andere, by die ergersoort van slaven die den kleinen burgerstand uitmaken? Van waar moet die drift komen, en de kracht om ze niet ydel te doen zyn; in den zwerm kleine kantoorbedienden die met vrouw en kinderen, gebukt bovendien onder een opgedrongen “fatsoenlykheid”, een geheel jaar, ja levenslang soms moeten leven van wat hun “patroon” verdient (zegge: wint) door 'n verhoogd cyfertje in de beursnotering van één dag? Moet de geestdrift van zulke lieden worden opgewekt door de liefderyke bejegening die hun, by mangel aan behoorlyke betaling, ten deel viel van hun “patroon”? Dan zal die geestdrift slapende blyven, want deze bejegening is ellendig. Ik heb geleefd in militaire kringen van velerlei natie; ik heb zeereizen gemaakt met koopvaardy- en oorlogsvaartuigen onder allerlei vlag; ik heb omgegaan met slavenhouders en slaven, maar ik verklaar nooit ter wereld by soldaten, matrozen of lyfeigenen, een afscheiding zo bar, zo streng, zo wreed (en dus zo bespottelyk) tussen meester en ondergeschikten te hebben waargenomen, als by Hollandse kooplieden.’

Van regering en Tweede Kamer verwachtte hij niets. Neem nu de Haarlemse fabrikant G.H. Betz (1816-1868), liberaal kamerlid en later minister van financiën, die in 1865 aftrad wegens stemmenkoperij.

‘Voor weinig geld zyn er arme drommels te huren, die allicht meer voor den dag brengen dan verwacht worden kan van iemand die 't te druk had met thee, hammen, jachtgeweren, rolpens, ryst en tin, om zich ooit te kunnen toeleggen op studie van de publieke zaak. [...] En zulke lieden regeren de natie! Zulke mensen keuren wetten goed en af. Is het niet onzedelyk de toekomst van het land in handen te geven aan een vergadering, voor zeven-achtste deel samengesteld uit zulke elementen? Is er liefde tot het volk, is er goede zorg voor het volk te wachten van personen die bewyzen gaven zo goed, al te goed, te kunnen zorgen voor zichzelf?’ [...] ‘De ware volksgeest zal te onzent blyven ontbreken, zolang de zuurdesem der oude Republiek die zich in 1848 opnieuw heeft binnengesmokkeld, zyn verderfelyken invloed zal doen gevoelen. Men zou zich desnoods het ideaal van vryheid, gelykheid, broederschap kunnen voorstellen onder een verlicht despotisme, onder een monarchie getemperd door vrees voor volksongunst [...] onder een grondwet echter als de onze, waar geen koninklyke macht alle andere macht onder zich nivelleert, onder een grondwet die de verdrukking van 't ganse volk

[p. 31]

door een twee-, driehonderdtal familiën toelaat, aanmoedigt en voorschryft, is gelykheid, vryheid, broederschap onmogelyk. Volksregering is een droombeeld, zolang 't volk zo onontwikkeld blyft als by ons het geval is.’

Multatuli had zich voor een conservatief karretje laten spannen en werd helemaal geen minister. Tot overmaat van ramp kwam hij steeds vaker negatief in de publiciteit. Inzamelingen om hem financieel te ondersteunen ontlokten tegenstanders (met name liberalen en confessionelen) veel kritiek op zijn levenswandel. Het niet scheiden van persoon en zaak heeft hem, net als in de Havelaarkwestie, altijd diep geraakt. Ook de laatste kans iets te doen bleek een illusie.