Over Multatuli. Jaargang 20. Delen 40-41

[p. 60]

Annemarie Kets-Vree

Cees Fasseur, Indischgasten. Amsterdam, Uitgeverij Bert Bakker, 1997. De geest van Multatuli. Proteststemmen in vroegere Europese koloniën. Red. Theo D'haen en Gerard Termorshuizen. Leiden, Vakgroep Talen en Culturen van Zuidoost-Azië en Oceanië rul, 1998.

In 1938 wees Garmt Stuiveling op de noodzaak de ambtelijke wereld waarbinnen Eduard Douwes Dekker opereerde, systematisch in kaart te brengen. Het zou bijna zestig jaar duren voor aan die oproep gehoor werd gegeven. Nu ligt er de bundel Indischgasten van Cees Fasseur, waarin hij de lotgevallen van een tiental tijdgenoten van de man van Lebak beschrijft. De titel van het openingsessay, ‘Excentriek, niet uniek’, kan worden gezien als een antwoord aan Stuiveling: Dekker was inderdaad een ‘gelukzoeker’ zonder veel kennis van zaken, maar aangezien er destijds nog geen opleiding tot Indisch ambtenaar bestond, gold dat voor vrijwel al zijn collega's.

Uit Fasseurs boek spreekt een duidelijke voorkeur voor kleurrijke figuren met voortijdig afgebroken bliksemcarrières, zoals Izaac Esser die opklom tot resident en eindigde als straatpredikant. Of als Guillaume de Serière, die zich verdienstelijk maakte bij de hilarisch beschreven clandestiene invoer van het cochenillebeestje, een insect dat diende als grondstof voor purperverf, maar die in ongenade viel wegens administratieve nalatigheid. Een van de opstellen - over Frederik Nicolaas Nieuwenhuijzen, geen onbekende in de Multatuli-literatuur - heeft dan ook als titel ‘De opkomst en ondergang van een modelambtenaar’.

Indischgasten is geschreven voor een breed publiek, in een beeldende stijl met veel pregnante metaforen (‘Atjeh wordt het Nederlandse Afghanistan’, p. 140), maar richt zich, mede door het notenapparaat achterin, ook op professioneel geïnteresseerden. Doordat de auteur zijn gegevens putte uit de zelden geraadpleegde 19de-eeuwse koloniale archieven, zullen ook zij veel nieuws aantreffen. Bijzonder is dat Fasseur zich niet beperkte tot officiële documenten, maar deze aanvulde met particuliere bronnen, zoals een dagboekje van prins Hendrik, jongste zoon van Willem ii die in 1837 in de Archipel rondreisde, en correspondenties uit het privé-archief van de familie Fransen van de Putte. Dit leverde een aantal trefzekere en openhartig geformuleerde, meestal niet zeer vleiende oordelen over hooggeplaatste personen op. Wie gelezen heeft wat de vice-president van de Raad van Indië schreef over gouverneur-generaal Loudon (‘'t zou mij niet verwonderen als hij eens wegens hoogmoedswaanzin naar Meerenberg [een bekend krankzinnigengesticht] verdwaalde...’, p. 208), beziet het staatsieportret van de man die de Atjeh-oorlog begon met andere ogen.

[p. 61]

Fasseur slaagt erin om op basis van talloze details een aansprekend overzicht van een belangrijke periode uit onze koloniale geschiedenis te presenteren. Dat kan alleen vanuit een brede kennis van en een helder inzicht in de beschreven wereld. Een goed voorbeeld van zijn werkwijze is te vinden in de bijdrage over ‘Koning Otto’ (Otto van Rees, 1823-1892), weer zo'n ambitieuze carrièremaker die het niet redde. De levensgeschiedenis van Van Rees (als veertienjarig jongetje begonnen als klerk bij de algemene secretarie te Batavia) groeit uit tot een verhandeling over de politieke ontwikkelingen in Indië in de tweede helft van de 19de eeuw. Aan de hand van de lotgevallen van Van Rees, niet voor niets ‘de incarnatie van het Indische liberalisme’ (p. 119) genoemd, beschrijft Fasseur hoe er vanaf 1862, toen het tweede ministerie-Thorbecke aantrad, pogingen werden ondernomen om te komen tot een liberale koloniale politiek. Van Rees' voortijdig vertrek als gouverneur-generaal (1888) markeert het fiasco van het koloniaal-liberaal programma: de economische ontwikkeling en emancipatie van de Javaanse bevolking waren op niets uitgelopen.

Had Douwes Dekker nu wel of niet gelijk in de kwestie Lebak? Ruim 140 jaar na dato is die vraag nog steeds onderwerp van discussie. Fasseur beschouwt de zaak voor het eerst tegen de achtergrond van vergelijkbare conflicten tussen inheemse hoofden en Europese bestuursambtenaren. Zijn conclusie luidt dat Douwes Dekker minder kansloos was dan vaak is beweerd. Voor Max Havelaar, dat mengsel van feiten en fictie, is de door Fasseur gehanteerde contextuele benadering een vruchtbare aanpak, want hoewel Multatuli's kunstwerk op zich volstrekt uniek is, de achterliggende werkelijkheid was dat, zo is nu gebleken, zeker niet.

Hoewel Max Havelaar zonder twijfel het belangrijkste protestboek van de Nederlandse koloniale letterkunde is, was Multatuli niet de enige die zich verzette tegen misstanden in de overzeese gebiedsdelen. Met dat uitgangspunt hebben Theo D'haen en Gerard Termorshuizen de bundel De geest van Multatuli. Proteststemmen in vroegere Europese koloniën samengesteld. Aan deze bundel werkten dertien auteurs mee (voornamelijk neerlandici en historici), met bijdragen die variëren van vlotte essays tot diepergravende verhandelingen. Met elkaar bestrijken zij zo'n kleine 250 jaar en drie verschillende aandachtsgebieden: voorlopers van Multatuli (Jacob Haafner, Dirk van Hogendorp, W.R. baron van Hoëvell/P.J. Veth en Henri Lion), de invloed van Max Havelaar toen en nu, en proteststemmen in andere koloniën (Aruba en de Nederlandse Antillen, Suriname, Belgisch Congo en Brits-Indië). Het is een heterogeen geheel geworden, waarin de relatie met Multatuli niet altijd duidelijk is. Wim Rutgers bijvoorbeeld constateert in zijn bijdrage over Frank Martinus Arion dat er in de Antillen en Aruba nooit een Multatuli of zelfs maar een Multatulietje is opgestaan. ‘Als er dan geen Multatuli was’, vervolgt hij, ‘hoe was het met de “geest van Multatuli”? Wel, die was er ook niet.’ (p. 151)

[p. 62]

Voor het Multatuli-onderzoek is vooral de afdeling ‘Voorlopers’ van belang. Paul van der Velde (over Van Hoëvell en Veth) en Gerard Termorshuizen (over Lion) schetsen daar het politieke en journalistieke klimaat in de Oost ten tijde van Douwes Dekker. Vermeldenswaard is verder de bijdrage van Kees Snoek over E. du Perron, omdat hierin recht wordt gedaan aan de grote betekenis van deze amateur met wetenschappelijke speurzin, die met zijn bronnenonderzoek de Multatuli-studie blijvend heeft beïnvloed.