Over Multatuli. Jaargang 20. Delen 40-41

[p. 73]

Eep Francken
Beekman over Multatuli

E.M. Beekman Troubled Pleasures. Dutch Colonial Literature from the East Indies 1600-1950. Oxford, Clarendon Press/Oxford University Press 1996. 654 p. (ISBN 0-19-815883-1) Nederlandse vertaling: Paradijzen van weleer, vert. Maarten v.d. Marel en René Wezel. Amsterdam, Prometheus 1998. 734 p. (ISBN 90-5333-5935)

Het feest van Multatuli's honderdste geboortedag in 1920 vond weinig weerklank. Pater Padberg, één van zijn tegenstanders, dacht zelfs dat het laatste Multatuli-jaar achter de rug was. Maar sindsdien is de belangstelling ondanks tijdelijke inzinkingen gestegen - net als de beurskoers. ‘Max Havelaar’ is in Nederland behalve een boek over oneerlijke koffiehandel nu ook een keurmerk voor eerlijke handel in datzelfde produkt.

De laatste jaren profiteert Multatuli enigszins van de grote nieuwe mode in literatuur en literatuurwetenschap: de koloniale en post-koloniale literatuur. In de Engelse en Franse literatuur spelen schrijvers uit de vroegere koloniën een steeds grotere rol (en krijgen zij de grootste prijzen).

Zoals vaker richt de literatuurwetenschap zich naar de literatuur. Geleerden uit voorheen de koloniën treden op de voorgrond, van wie de Amerikaanse Palestijn Edward W. Said de bekendste is. Tegelijk wordt de (post-)koloniale literatuur aan veel universiteiten een geliefd studie-onderwerp. Vooral de Engelstalige literatuur overigens, voor de koloniale literatuur van het oude Nederlandse imperium is minder belangstelling. Wel zijn er in het laatste decennium toch weer nieuwe vertalingen van Max Havelaar verschenen en krijgt Multatuli in Saids boek Culture & imperialism (1993) een lovende vermelding.

Belangrijker dan dit zinnetje van Said zijn de activiteiten die E.M. Beekman voor Multatuli en de Nederlandse koloniale literatuur heeft ondernomen. Als hoogleraar Nederlands in Amherst (Massachusetts) introduceerde hij al voor de (post-)koloniale mode met groot elan en dito werkkracht de Nederlands-Indische literatuur bij Engelstaligen. Zijn grote prestatie is de twaalfdelige ‘Library of the Indies’, met goede Engelse edities van uiteraard Max Havelaar en andere topstukken als De stille kracht (The hidden force) en Vergeelde portretten (Faded portraits). Maar ook de zeventiende-eeuwse natuuronderzoeker Rumphius heeft een eigen boek, The poison tree. Behalve de toelichting per deel biedt deze ‘Library’ een extra handreiking in de vorm van de Engelse versie van de Oost-Indische spiegel van Rob Nieuwenhuys: Mirror of the Indies. Beekman is niet alleen de drijvende kracht achter de reeks maar verzorgde bovendien de meeste delen zelf.

Met Troubled pleasures (kort geleden verscheen de Nederlandse vertaling

[p. 74]

onder een veel gewonere titel) biedt Beekman nóg een ingang tot de Indische Letteren. Dit boek is niet zo maar een bundeling van begeleidende teksten uit de ‘Library of the Indies’, hoewel Beekman daarvan wel een ruim gebruik maakt, maar is bedoeld als zelfstandig werkstuk. Het is in dubbele betekenis een groot boek geworden. Beekman wil het geen literatuurgeschiedenis noemen, maar behandelt toch wel de Indische literatuur vanaf het begin van de 17de eeuw. De scheepsjournalen krijgen van hem een ereplaats, maar er zijn ook hoofdstukken over Rumphius, Valentijn, Junghuhn, Couperus, Alexander Cohen, Daum, Kartini, Du Perron, Beb Vuyk, Dermoût, Friedericy, Jan Boon (Tjalie Robinson), Rob Nieuwenhuys, Willem Walraven, Alberts en natuurlijk Multatuli.

De hoofdstukken zijn dikwijls gecentreerd rond de analyse van één boek van de behandelde schrijver. In die analyses volgt Beekman niet steeds één bepaalde theorie of methode, maar kansen op een psychologische of symbolische interpretatie laat hij niet graag liggen. Zelf wijst hij op de semiotiek als inspiratiebron en ook - met veel nadruk - op het voorbeeld van de Russische literatuurcriticus en -theoreticus M. Bachtin (1895-1975).

Voor het Leidse Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde heb ik Beekmans boek besproken, maar zo'n recensie kan niet anders dan onvolledig zijn. Er is namelijk alleen gelegenheid voor algemene kritiek, hoewel Beekmans hoofdstukken ook essays op zichzelf zijn die tot reactie prikkelen. Daarom wil ik graag apart ingaan op zijn beschouwing over Multatuli, in hoofdzaak te vinden in zijn achtste hoofdstuk: ‘Dekker/Multatuli (1820-1887): The dialogic truth from the tropics’. Veel daarvan stond al te lezen in het nawoord bij Beekmans Havelaar-uitgave in de ‘Library of the Indies’ (1982), een goed gedocumenteerde uiteenzetting van bijna vijftig bladzijden. Ik was natuurlijk gespitst op de nieuwe dingen, maar jammer genoeg bekomen die me slechter dan wat ik al kende.

Beekman geeft een levensbeschrijving van Dekker waarin hij (inmiddels wel een beetje ten overvloede) ingaat tegen de oude voorstelling van Dekker als heilige strijder tegen onderdrukking, voortdurend mishandeld door een schraapzuchtige gevoelloze wereld (p. 213). In plaats daarvan ziet hij hem als romantische persoonlijkheid en als pure kolonialist, zij het dan kolonialist van goede wil, die de Javanen wilde redden omdat zij dat volgens hemzelf niet konden (p. 225). Dit is overtuigend. Ook met Beekmans opmerking over Dekker als revolutionair kan men instemmen: ‘he felt that a revolution was inevitable, but one gets the distinct feeling that he is thinking of a palace revolution’ (p. 225, vgl. mijn ‘Multatuli, kolonialist zonder moederland’ in Antipode 1993, p. 1-8).

Beekman suggereert dat Dekker min of meer toevallig in Lebak zijn ‘zaak’ gevonden heeft: ‘Were the conditions in Menado or Natal demonstrably better?’ (p. 222). De echte oorzaak van zijn grote daad is misschien niet de uitbuiting van ‘de Javaan’, maar eerder het rampzalige verloop van zijn verloftijd, toen zijn verwachting van naderende rijkdom een illusie bleek. Dekker moest tenslot-

[p. 75]

te na veel tegenstribbelen tegen zijn zin platzak terug naar Indië.

Ook hier heeft Beekman het gelijk minstens voor een deel aan zijn kant. Maar met zijn idee dat er in Lebak weinig mis was, draaft hij door. ‘The crucial point... is that he abstracted the regent's minor infraction of using too many grass cutters (20 February 1856) into the apodictic truth that the Javanese were exploited and mistreated’ schrijft hij op p. 222. Dit is ongerijmd. Deze laconieke houding spoort ook slecht met Beekmans eigen verontwaardiging over de behandeling van de Indonesiërs, zoals die naar voren komt in zijn felle veroordeling van het hele Cultuurstelsel als ‘infamous’ (p. 13).

Dekker verknoeide (ambtenaarlijk bekeken) zijn zaak tegen de regent door zijn ‘onmogelijke’ aanpak maar stond in feite veel sterker dan Beekman het voorstelt. ‘After all, the act of heroism that is intended to overwhelm us is a series of interdepartmental memos’, monkelt hij (p. 223). Havelaar mag af en toe inderdaad een beetje belachelijk zijn, dit is geen goed voorbeeld. Niet wat hij schrijft is immers zijn ‘act of heroism’ maar wat hij doet: hij neemt ontslag, met opoffering van zijn eigen belang.

Het idee dat Dekker een overspannen figuur en ‘quixotic fool of imperialism’ zou zijn (p. 221), en daarnaast (toevallig!) een groot schrijver, is al weerlegd door Du Perron. Maar wat die over Multatuli gezegd heeft, wordt bij Beekman niet direct duidelijk. Hij noemt Du Perron de geestelijke amanuensis van Dekker (p. 217), die zich als hoofdtaak had gesteld te bewijzen dat Dekkers weergave van de geschiedenis van Lebak de juiste is (p. 229).

We weten dat Du Perron zijn grote Multatuli-boek De man van Lebak eerst een andere naam had willen geven: De zenuwlijder van Lebak. De visie van Dekker als romantische persoonlijkheid spreekt al in die (door de uitgever verworpen) titel. Maar zoals bekend scheidt Du Perron nooit schrijver en persoonlijkheid; Multatuli is dus geen groot schrijver ondanks maar juist door zijn romantische persoonlijkheid. Du Perron bewondert en verdedigt met de schrijver ook Dekkers persoonlijkheid. Herhaaldelijk probeert hij dan ook beschuldigingen aan Dekkers adres te weerleggen, en niet zonder succes.

Maar zijn beeld van Dekker was allerminst dat die nooit fouten maakte. De fouten, waarover H.A. Gomperts zegt dat Du Perron ze beter kende dan wie ook, stelt hij voor als tekens van Dekkers menselijkheid; hij rekent ze hem per slot van rekening niet aan. Natuurlijk hoeft Beekman hem daarin niet te volgen, maar zijn voorstelling van Du Perron als Multatuli's duvelstoejager is veel te grof.

Wat hij in zijn Multatuli-hoofdstuk zegt over de relatie Multatuli-Du Perron, corrigeert hij in zijn hoofdstuk over Du Perron. Daar is hij veel trefzekerder. Multatuli is daar volgens Beekman voor Du Perron zowel de symbolische vaderfiguur (p. 427) als de spiegel waarin hij zichzelf kan zien (p. 428); dit laat zich allebei verdedigen. Met recht (maar in strijd met wat hij eerder zei) wijst Beekman als ‘Du Perron's most urgent claim’ aan: dat Multatuli voor alles een schrijver was, bij wie de ambtelijke fouten er niet toe doen (p. 428).

[p. 76]

De ‘dialogic truth’ uit de titel van het essay over Multatuli verwijst naar de theorie van de al genoemde Bachtin. ‘Dialogisch’ hoort (naast ‘polyfoon’ en nog enkele andere) tot zijn steekwoorden. Beekman koestert voor het werk van Bachtin een vurige bewondering (‘superior to other twentieth-century investigations’, p. 230) en staat daarin in de hedendaagse literatuurwetenschap bepaald niet alleen. Maar unaniem is deze bewondering voor Bachtin nu ook weer niet. De Tsjechisch-Amerikaanse ‘new critic’ René Wellek, sinds de verschijning van Warren en Welleks Theory of literature in 1949 in de literatuurwetenschap een groot opperhoofd, herkende in Bachtins theorie de kleren van de keizer. Als voornaam bezwaar geldt dat Bachtins begrippen zo vaag zijn dat ze te makkelijk kunnen worden toegepast op alles en iedereen.

Beekman meent met behulp van Bachtin beter te kunnen verduidelijken hoe belangrijk Max Havelaar is. Dat boek voerde namelijk volgens hem zowel de koloniale als de Nederlandse literatuur een nieuw ontwikkelingsstadium binnen: uit een oude, ‘monologische’ fase naar een nieuwe dialogische/polyfone (p. 229). Was voor Bachtin Dostojevski in dit opzicht de grote vernieuwer, voor Beekman is het Multatuli. Maar wat heeft die dialogisch-polyfone roman nu eigenlijk om de hakken?

Het gaat om een roman die in allerlei opzichten veelvormig en gevarieerd is, en daarom op het eerste gezicht doet denken aan het roman-idee van de Duitse romanticus August Wilhelm Schlegel (1767-1845). Bij hem kreeg de romanschrijver alle vrijheid om in zijn boek te zetten wat hem artistiek het beste voorkomt. Als genre dat de andere genres in zich opneemt, krijgt de roman bij Schlegel een speciale plaats.

Maar Bachtins ideaal is toch iets anders. Hij bewondert de romans van Dostojevski onder meer vanwege de zelfstandigheid van de personages. Het zijn niet langer spreekbuizen van de auteur. Dostojevski ‘onderdrukt’ zijn personages niet maar gaat met ze in dialoog, zodat veelvormigheid en ‘polyfonie’ ontstaan. Zo krijgen we de complexe roman die bij een complexe moderne tijd past (Bachtin, aangehaald bij Beekman, p. 231).

Wat voert Beekman nu aan om ook Max Havelaar als dialogisch-polyfone roman te presenteren? Over zijn eerste stap zijn we het eens: veelvormigheid laat zich bij Multatuli makkelijk aanwijzen. Minder overtuigend zijn Beekmans pogingen, Multatuli voor te stellen als een schrijver die zijn personages zodanig de vrijheid gunt dat ze zelfstandig het debat met elkaar en met hun auteur aangaan. Is zo iets in het algemeen mogelijk? Is dit, alles in aanmerking genomen, niet slechts als beeldspraak aanvaardbaar? Ik voel me in die opinie gesterkt als ik zie wat Beekman, die de Havelaar zonder twijfel kent als de beste, uit de kast moet halen om het boek als ‘polyfoon’ voor te stellen. Neem nu eens wat hij schrijft over Droogstoppel.

Volgens Beekman is Droogstoppel de figuur die de lezer van Max Havelaar het best bijblijft (p. 223). De vijand is dus als personage geslaagder dan de

[p. 77]

held. Tot zover accoord, maar Beekman schiet door als hij Droogstoppel wil bombarderen tot zelfstandig personage en bewijs van polyfonie. ‘A true creation’ (p. 224) wil ik Droogstoppel wel noemen, ‘a great character’ (p. 224) alla, maar een round character in de zin van E.M. Forsters Aspects of the novel (zoals Beekman wil op p. 223) lijkt Droogstoppel me nu juist helemaal niet. Hij is daarentegen het schoolvoorbeeld van het omgekeerde: een ‘flat character’. Maar meteen ook een demonstratie van de waarheid dat die flat characters literair minstens zo bruikbaar kunnen zijn als hun vaak hoger aangeschreven ‘ronde’ collega's.

‘True to a dialogic art, Droogstoppel is a subject who lives the idea of imperial exploitation and, therefore, his voice remains independent’ schrijft Beekman (p. 235), maar dit laatste is niet vol te houden. Droogstoppel is als contrastfiguur juist sterk gebonden aan de bouw van de roman; Sötemann noemt hem zelfs een marionet (De structuur van ‘Max Havelaar’, p. 99).

Multatuli's werk is inderdaad veelvormig, maar beantwoordt eerder aan Schlegels ideaal dan aan dat van Bachtin. De veelvormigheid is een techniek, een middel om Multatuli's visie te presenteren. Multatuli is niet in zijn hele werk uit op dialoog, zoals Beekman zegt, maar klinkt integendeel zelf volop door in alles wat hij schrijft. Zelfs in zijn dialogen.

‘The truth of Max Havelaar... is not an exact and monologic thing, subject to scientific verification’ (p. 234), zegt Beekman, en hierbij kan ik me iets voorstellen. Hij gaat verder: ‘its truth is a living thing, a voice demanding understanding, a created dialogic reality’, en klinkt dan al tamelijk halfzacht. Hij verzekert vervolgens dat het werkelijkheidsgehalte van Max Havelaar er niet toe doet: ‘because that is irremediably bound to its epoch and that epoch is history.’ Was dat maar waar, zou ik hard willen roepen. Tenslotte blijkt literatuurkritiek voor Beekman voluit een religieuze zaak te zijn: ‘Determining the greatness of a work throughout time and beyond referential restrictions, that is the liberating task of literary scholarship.’ (p. 235)

De behandeling van de Havelaar in de termen van Bachtin komt er uiteindelijk op neer dat het kunstwerk losraakt uit zijn geschiedenis. Het grote boek is geen mensenwerk meer; het is van alle tijden en heeft met alles en niets te maken. Ik heb op die weg niets te zoeken. Ik signaleer dat Beekman zelf juist in de omgekeerde richting, met veel aandacht voor context en situatie, uitstekend werk heeft geleverd, en in dit boek opnieuw levert. Maar behalve onaanvechtbaar vakmanschap en een benijdenswaardige kennis van zaken spreekt uit Troubled pleasures ook een voorliefde voor radicale uitspraken, voor uitschieters die het risico in zich dragen uitglijders te worden. Het hoofdstuk over Max Havelaar laat beide kanten zien.