Over Multatuli. Delen 38-39

[p. 39]

Jos van Waterschoot
Uit het Multatuli Museum, Nieuwe Reeks (1)¹

Een wonderlijke samenloop van omstandigheden²

Op 1 juli 1888 verscheen in De Gids het beruchte artikel van Theodoor Swart Abrahamsz over zijn oom, Eduard Douwes Dekker: “Eene ziektegeschiedenis”. Het artikel deed veel stof opwaaien. Neef Theo betoogde in het artikel dat zijn oom Eduard, bekend als de schrijver Multatuli, aan neurasthenie leed, met andere woorden: zenuwziek was. Dit zou de nodige consequenties hebben gehad voor zijn schrijfdrift.’ De zeven bundels Ideën vormen ‘ééne ziektegeschiedenis’, de geschiedenis van een ‘slepende, intermitterende exaltatie-toestand met tijdelijke verheffingen en perioden van uitputting’, aldus Swart Abrahamsz. De voorstellingen van deze zenuwzieke ‘bewegen zich onophoudelijk om den overprikkelde sexueelen sfeer’. Deze ‘overprikkeling’ was de oorzaak, ‘grootheidsphantasiën, vervolgingsangst en speelzucht’ waren gevolgen. Tenslotte schrijft hij dat Multatuli een ‘monstrum’ was ‘met een onevenredig ontwikkeld talent, om denkbeelden onder woorden te brengen... Dat weergeven van indrukken was zijn eenige kracht, zijn eenige bezigheid’ ‘zo vat de Multatuli-encydopedie het artikel van Swart Abrahamsz samen.³

Reacties bleven niet uit. Vele journalisten en letterkundigen, onder wie Kloos en Verwey, vielen over Swart Abrahamsz heen.

Halverwege december van dat jaar ontving hijeen brief uit Duitsland, gedateerd 5 december 1888.⁴ De brief was afkomstig van de redactie van het satirische Duitse tijdschrift Fliegende Blätter⁵ en ondertekend door niemand minder dan Sinterklaas.

1 De ‘oude’ reeks ‘Uit het Multatuli Museum’, die hiermee wordt hervat, verscheen eerder vanaf nummer 2 (1978) van Over Multatuli tot en met nummer 12 (1984) en werd gemaakt door Garmt Stuiveling.

2 Het gedicht, dat op pagina 2 van de brief begint, wordt voorafgegaan door de kop ‘Wundervolles Zusammentreffen!!! Gids, 1 Juli 1888, Ziektegeschiedenis “Neurasthenie”/“Fliegende Blätter” 1 Juli 1888 Zeitgedicht Unsere Nerven. Wundervolles Zusammentreffen betekent “wonderlijke samenloop van omstandigheden”.

3 In het lemma ‘Abrahamsz, Theodoor Swart’, p. 7-8 in: K. ter Laan's Multatuli-encyclopedie. Den Haag, 1995.

4 Brief aanwezig in het archief van het Multatuli-Genootschap in de jaarmap 1888.

5 Het tijdschrift Fliegende Blätter werd uitgegeven in München en verscheen van 1845 tot 1944.

[p. 40]

De (voor het gemak vertaalde) inhoud luidt als volgt:

Hooggeëerde heer Dr.,
Nadat de roep van uw fameuze artikel tot in München doorgedrongen was, en de redactie en alle medewerkers van onze Blätter zelfs elektriseerde, hadden wij het plan U een exemplaar van de ‘Fliegende Blätter’ van 1 juli 1888 aan te bieden. Door een overgeeflijke vergissing - beslist veroorzaakt door neurasthenie - is dit idee niet uitgevoerd.
Met duizend verontschuldigingen hebben wij de eer U, Herr Dr., een kopie aan te bieden van een gedicht. Het was volstrekt onmogelijk U een exemplaar van de boven genoemde aflevering van de ‘Fliegende Blätter’ toe te zenden [waarin dit gedicht was opgenomen, JvW].
Enkele leden van de ‘Deutsche Verein’ te Amsterdam verzekerden ons dat Sint Nicolaas het feest is dat daarvoor de meest passende en behoorlijke gelegenheid is.
Hopelijk missen wij op deze manier niet voor de tweede maal de kans U enigermate uitdrukking te geven van onze innigste hoogachting en verering.
De verantwoordelijke redactie
vertegenwoordigd door St. Nic:
München, v xii mdccclxxxviii

Het moge duidelijk zijn, niet alleen de Nederlandse critici hadden lacherig gedaan over het artikel van Swart Abrahamsz, ook de redactie van de Fliegende Blätter nam de inhoud van ‘Eene ziektegeschiedenis’ bepaald niet serieus.

Wie de brief schreef is niet duidelijk. Het gedicht is ondertekend met ‘von Miris’, het pseudoniem van een van de vaste medewerkers, Franz Bonn.⁶ De meeste bijdragen in de Fliegende Blätter verschenen anoniem. Overigens verscheen het gedicht inderdaad ongeveer tegelijkertijd met ‘Eene ziektegeschiedenis’, namelijk in de juli-aflevering van de Fliegende Blätter. Dat er geen exemplaar van dat nummer over was om aan Swart Abrahamsz te sturen zal te wijten zijn geweest aan de grote populariteit van het tijdschrift gekoppeld aan het feit dat men pas enkele weken na verschijning kennis zal hebben kunnen nemen van de inhoud van de juli-aflevering van De Gids.

6 Franz Bonn (1830-1894) was jurist en schrijver. Hij was in diverse plaatsen in Duitsland Officier van Justitie en rechter, onder meer in München. Van 1881 tot 1886 was hij tevens lid van het Beiers parlement. Hij schreef humoristische gedichten, toneel en kinderboeken. Behalve als Von Miris schreef hij ook onder de pseudoniemen F. von Münchberg en Freiherr von Rachwitz (=wraak-grap).

[p. 41]

Het gedicht, dat na bovenstaande brief werd afgeschreven op hetzelfde vel papier, volgt hieronder. Er is voor gekozen het in de oorspronkelijke vorm en taal over te nemen. Hier en daar zijn woorden en zinnen vertaald als de strekking niet onmiddellijk duidelijk is.

Unsere Nerven

Neuzeit, grosz und hochbewundert
Deine Werke sind pompös -
Aber ist in dem Jahrhundert

[p. 42]

 

Nicht die ganze Welt nervös?!

 

Damen, Herren, Mägde, Diener,

 

Adel, Bürger, Privatiers*, [=rentenier]

 

Nestbewohner, wie Berliner -

 

Alle Menschen sind nervös; -

 

 

 

Dichter, Künstler, Professoren,

 

Redacteure, klein und grosz,

 

Richter, Redner und doctoren,!!!

 

Handwerksman und Virtuos.

 

 

 

Handelsleute, Straszenkehrer*, [=straatvegers]

 

Maurer*, stets den Krug am Mund, [=metselaar]

 

Schüler ebenso wie Lehrer,

 

Und der Jäger wie sein Hund.

 

 

 

Philosophen, Pfarrer, Denker,

 

Ja - bisweilen ist das Bös -

 

Selbst der biedre Droschkenlenker* [=brave koetsier]

 

Und sein Gaul*, sie sind nervös. [=knol]

 

 

 

Aber kann's ein Räthsel bleiben,

 

Dasz die Nerven so caput?

 

Ist nicht unser Thun und Treiben

 

Nervenschädlich absolut?!

 

 

 

Wenn wir Morgens uns erheben,

 

Schon beginnt der Nerven Pein,

 

Und mit Schrecken und mit Beben

 

Nehmen wir das ‘Tagblatt’ ein.

 

 

 

Selbstmord, Brände, Zugseintgleisung*, [=treinontsporing]

 

Raub und Diebstahl, Unglücksschlag,

 

Bringt zu unsrer Nerven Speisung

 

Uns die Presse jeden Tag.

 

 

 

Und der Wust* polit'scher Dinge! [=puinhoop, chaos]

 

Wiederkehren jedes Jahr

 

AufBestellung fast im Ringe

 

Cholera und Kriegsgefahr.

 

 

[p. 43]

 

Auf den Straszen, welch Gedränge,

 

Welch Getümmel und Geschrei!

 

Tramwaywagen, Menschenmenge

 

Omnibus und Polizei.

 

 

 

Dampfmaschinen, Eisenbahnen,

 

Telephon und Telegraph,

 

Was wir heute kaum noch ahnen,

 

Raubt uns Morgen schon den Schlaf.

 

 

 

Jedes Jahr bringt neue Wahlen*, [=verkiezingen]

 

Jeder Tag ein neu' Gesetz -

 

Und das ew'ge Steuerzahlen*, [=belasting betalen]

 

Socialer Fragen Hetz'*! [=haast]

 

 

 

Selbst der Wissenschaft zu dienen

 

Ist nun nicht mehr angenehm.

 

Was noch heute wahr geschienen,

 

Wechselt morgen das System.

 

 

 

In der Schule unsre Jungen -

 

Welche Wissenjägerei!

 

Hat sich einer durchgedrungen,

 

Wird er geistig krank dabei. -

 

 

 

Welch ein Jagen, Hetzen, Hasten

 

Rings nach Reichthum und Genusz!

 

Nirgends Ruhe, nirgends Rasten,

 

Ruh'los rollt des Lebens Flusz*! [=rivier]

 

 

 

Selbst die Kunst, statt zu erquicken

 

Unser Herz im Drang der Zeit,

 

Rollet auf vor unser'n Blicken

 

Nur die schnöde Wirklichkeit.

 

 

 

Krank und häszlich, was sie mahlen,

 

Krank und häszlich des Gedicht,

 

Auf der Bühne - Folterqualen

 

Und Gespenster - Angesicht!

 

 

 

Menschlich schützen wir die Thiere,

 

Doch wer schützet unsern Geist

[p. 44]

 

Vor den Jammer der Klaviere,

 

Der die Nerven uns zerreiszt?!

 

Ja, trotz Fortschritt und Gesittung,

 

Wenn nicht Einhalt bald geschieht*, [=als wij ons niet snel in acht nemen]

 

Allgemeine Hirnzerrüttung* [=hersenaantasting]

 

Wird das Ende sein vom Lied!

 

 

 

Nordseebäder, Kraftconserven*, [=krachtvoer uit blik]

 

Machen keinen mehr gesund!

 

Gibt uns Gott nicht stärk're Nerven,

 

Geh'n allmählich wir zu Grund!

 

 

 

v. Miris

 

 

 

Also nicht nervösen Menschen sind abnormal??

 

Gedankensplitter des Copisten

Titelpagina van Eene ziektegeschiedenis van Th. Swart Abrahamsz.