Over Multatuli. Delen 38-39

[p. 57]

Gert-Jan Johannes
In memoriam Bernt Luger (1934-1996)

Op 19 oktober 1996 overleed onverwacht Bernt Luger, lid van het Multatuli-genootschap. Hij werd 62 jaar.

Luger was tot voor kort werkzaam als docent bij de vakgroep Moderne Nederlandse Letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam. In talloze bijdragen heeft hij blijk gegeven van zijn speciale belangstelling voor de vaderlandse letterkunde van de 19de eeuw. En binnen die 19de eeuw nam Multatuli ook voor hem een bijzondere plaats in; het kost weinig moeite om tientallen publikaties van Luger over Multatuli te achterhalen. Zo zullen de lezers van Over Multatuli zich zijn bijdragen over Multatuli en het schaakspel herinneren. Als kenner van de Scandinavische letterkunde publiceerde hij een brochure over de invloed van Multatuli in Scandinavië. En elk jaar verschenen er wel enkele recensies van zijn hand, waarin hij nieuwe Multatuli-literatuur besprak. Toch was Luger geen blinde vereerder van ‘de man van Lebak’, ‘het onbegrepen genie’, of hoe de gangbare kwalificaties ook mogen luiden. Daarvoor had hij een te kritische geest. Die kritische geest bracht hem ook herhaaldelijk in aanvaring met mensen die onhoudbare beweringen over Multatuli deden, of die zijns inziens absurde plannen met het Multatuli-genootschap voorhadden. De lezers van De negentiende eeuw hebben dan ook vele jaren kunnen genieten van zijn rubriek met mededelingen over Multatuli en het Multatuli-genootschap, waarin hij soms optrad als een soort van oorlogscorrespondent.

Zijn ‘finest hour’ wat dit betreft was de affaire rond de Multatuli-encyclopedie, midden jaren '80. In de tweede jaargang van Het oog in 't zeil publiceerde Luger zijn artikel ‘Het Multatuli-genootschap en het pak van K. ter Laan’. Daarin betoogde hij met kracht van argumenten dat het een heilloos, geld- en tijdverslindend plan was, een Multatuli-encydopedie te baseren op de warwinkel aan fiches uit de nalatenschap van K. ter Laan - en dat terwijl de uitgave van het Volledig Werk nog niet was voltooid. Inderdaad werd het door hem geschetste rampscenario jaar na jaar meer werkelijkheid. Luger liet niet na hiervan kond te doen in vermakelijke opstellen over de wederwaardigheden van ‘Het Multatuli-genootschap in Super-zaken’. Hij had volkomen gelijk, en dat gelijk kreeg hij ook van velen. Dat er uiteindelijk en ten langen leste toch een Multatuli-encyclopedie kwam, is te danken aan de volharding en het gezond verstand van enkele uitvoerders, die zo wijs waren de oorspronkelijke opzet naast zich neer te leggen. Over het uiteindelijke resultaat schreef hij met enthousiasme.

Maar daarmee kreeg Luger in zekere zin toch ook ongelijk. Want als het

[p. 58]

van zijn initiatieven had afgehangen, was die Multatuli-encydopedie er niet gekomen. Dit gold voor meer dingen, en dat mogen we rustig een tragische kant van zijn persoonlijkheid en optreden noemen. Het is bijzonder jammer dat van zijn verbluffende cultuur- en literatuurhistorische kennis niet meer op papier is gekomen. Onder zijn publikaties bevindt zich nogal wat gelegenheidswerk. Vaak vermakelijk, dat wel, en zeer goed gedocumenteerd. Maar hij had veel meer in zijn mars. Mij is vooral bijgebleven zijn voortreffelijke artikel Wie las wat in de negentiende eeuw?. Hierin zette hij uiteen wat het onderwerp van zijn proefschrift moest worden: de mogelijkheden van historisch lezersonderzoek. Maar, typisch Luger, hij liet vooral haarscherp en methodisch verantwoord zien wat de onmogelijkheden van dat onderzoek waren. Dat proefschrift is er dan ook niet gekomen, en dat is jammer.

Lugers grote kracht lag eigenlijk niet in het wetenschappelijk onderzoek, maar in het docentschap. Voor vele studenten was hij een leermeester in de oude zin van het woord. Hier werkten zijn veelzijdige belangstelling, zijn studentikoze ironie en zijn afkeer van grote ambities, holle praatjes en wollige wartaal in zijn voordeel. Werkelijk geïnteresseerden konden bij hem terecht voor een scriptie die nu eens niet over Harry Mulisch of over De donkere kamer van Damokles ging, maar over een van de vele impopulaire onderwerpen en rare figuren waar Luger zo van hield. Nog kort geleden vertelde een jonge schrijfster in het universiteitsblad Folia civitatis dat zij, telkens als zij langs de sterfhuisconstructie van de Faculteit der Letteren aan de Spuistraat fietste, in gedachten een eresaluut bracht aan Bernt Luger. Hij was kennelijk de enige die haar tijdens haar studie Neerlandistiek wist te inspireren en te enthousiasmeren voor de vaderlandse literatuur. Die functie van Luger, als universitaire variant op de ouderwetse leraar Nederlands, was tijdens de laatste tien jaar van zijn docentschap steeds belangrijker geworden. Op de middelbare scholen zelf werden immers in deze periode de laatste vertegenwoordigers van dit type wegbezuinigd.

Een dag of tien voor zijn dood zat ik nog een middag met Luger op het terras aan de Torensluis, onder het standbeeld van Multatuli. Binnen de kortste keren liep onze conversatie, zoals altijd, uit op een pak van Sjaalman. Over het verschil tussen muziek en geluidshinder. Over suikerziekte. Over Dickens. Over Lugers twee dochters, mijn twee dochters, en het recht eens vaders om trots op zijn twee dochters te zijn. Over onderwijshervormingen. Over Bomans. Over stukjes die we zojuist geschreven hadden en die we nog moesten schrijven. Over de hoogleraar Hans van den Bergh (Montanus dramaticus) en de hoogleraar Wim van den Berg (Montanus romanticus). Over Amsterdamse bouwkunst en de marxistische tuinkabouters van Hildo Krop. Over Evelyn Waugh. Over echtscheiding. Over Vader Thijm. Over de oprichting van een Bond van Bijrijders (mensen die geen rijbewijs hebben en zich daarom door hun partner laten rijden). Over de gesple-

[p. 59]

ten persoonlijkheid als noodgreep van literatuurhistorici. Over Busken Huet. Over Multatuli. Over Over Multatuli.

Ondertussen vermaakten we ons met de aanblik van een dame aan een ander tafeltje, die wanhopig pogingen deed de mussen van zichzelf en van haar appelgebak af te slaan. Toen ze wegging, werd haar plaats ingenomen door een studente die het overgebleven gebak behoedzaam verkruimelde en aan de vogels voerde. Al snel zaten er honderden op haar schouders en om haar heen. Kijk, zei Luger met een glimlach, zo hoort het!

Ook dat was Bernt Luger.