Over Multatuli. Delen 36-37

[p. 68]

Myong-Suk Chi
Multatuli in Korea

Het heeft moeite gekost om de Koreanen met Multatuli te laten kennismaken. ‘Bestaat er echte Nederlandse literatuur? Is Nederlandse literatuur niet een variatie op de Duitse?’ Met zulke vragen reageerden de Koreaanse uitgevers op mijn voorstel om een vertaling van Max Havelaar te publiceren.

Nu zijn Koreaanse uitgevers toch al voorzichtig, omdat de boekenmarkt in mijn land de laatste jaren volledig overvoerd is. Er bestaat een bekende spotprent in Korea op het verschijnsel dat iedereen zijn eigen boek wil uitgeven: Opa zijn memoires, moeder haar roman, het kind zijn dagboek, de officier zijn ervaringen; iedereen betaalt zijn eigen drukkosten. Na de my car-periode beleeft Korea nu een my book-tijd. Sinds Korea de laatste jaren een hoger welvaartsniveau heeft bereikt, voelen veel mensen kennelijk de behoefte om de leegte in hun hoofd op te vullen.

In zo'n situatie is het bijna onbegonnen werk om belangstelling te vragen voor een schrijver uit een onbekende literatuur. De enige Nederlandse schrijver van wie men in Korea wel eens gehoord had, was de zeventiende-eeuwer Hendrik Hamel. In Nederland kent bijna niemand hem, maar in Korea is hij een betrekkelijke beroemdheid, omdat hij de eerste is geweest die over Korea geschreven heeft. Zijn werk is nooit direct in het Koreaans vertaald; wel via het Engels en het Frans, maar dat is knoeiwerk. ‘Als ik dan toch zonodig iets uit het Nederlands moest vertalen’, vroegen de uitgevers die ik benaderde, ‘waarom dan niet zijn werk?’

Maar ik wist dat Max Havelaar het beste boek was om mijn landgenoten duidelijk te maken, dat er wel degelijk een Nederlandse literatuur bestaat. Zelf had ik het boek gelezen toen ik ruim twintig jaar geleden Nederlands studeerde in Korea, en ik vond het prachtig. Vervolgens ben ik Nederlands gaan studeren in Leiden, waar ik in 1983 mijn doctoraal-examen heb afgelegd. Mijn scriptie ging over de ironie in ‘De Japanse gesprekken’ van Multatuli. Daarna ben ik aan de vertaling van Max Havelaar begonnen. Dat heeft veel langer geduurd dan ik gedacht had. Het is natuulijk ook geen gemakkelijk boek om te vertalen, maar het was vooral moeilijk om geld te krijgen voor de vertaling. Nadat de Stichting ter Bevordering van Vertalingen van Nederlandse Literatuur in het Buitenland was opgevolgd door het Nederlands Literair Produktie- en Vertalingenfonds bleken eerdere toezeggingen voor subsidie ongeldig. Het Literair Produktiefonds geeft in principe alleen geld aan uitgevers. Maar om een Koreaanse uitgever zover te krijgen, moest het boek eerst vertaald zijn. Uiteindelijk is er voor mij een uitzondering gemaakt en heb ik toch subsidie gekregen.

[p. 69]

Eind 1994 lag de Koreaanse vertaling in de boekhandel, en het was aanvankelijk een groot succes. Van een vriend hoorde ik dat het boek in stapels bij de afdeling bestsellers in de grootste boekenwinkel van Korea lag. Daar is ook wel een verklaring voor te vinden. Het anti-kolonialisme spreekt de jongeren in Korea zeer aan. De Japanse bezetting, van 1910-1945, leeft bij hen sterk en de haat tegen de Japanners is nog steeds groot. Het kolonialisme van de Nederlanders is weliswaar van een heel andere orde dan dat van de Japanners en de Japanners zijn maar betrekkelijk kort in Korea geweest in vergelijking met de Nederlanders in Indië, maar er zijn overeenkomsten genoeg; en de kracht van Max Havelaar is juist, dat het boek het ware gezicht van het kolonialisme toont.

Het boek werd weliswaar door de kritiek gunstig ontvangen, maar volgens de uitgever was het verkoopsucces helaas van korte duur. Hieronder volgen twee recensies die mij uit Korea zijn toegestuurd. In die recensies zijn hier en daar kleine of grote onjuistheden te vinden. Ik heb bijvoorbeeld zelf nooit geschreven of gezegd dat Max Havelaar, toen het verscheen, verboden was. Desondanks heb ik geprobeerd deze kritieken zo getrouw mogelijk te vertalen.

Choson Chung'ang¹
8 dec. 1994

Bom in het hart van de imperialisten

Max Havelaar van Multatuli, de Shakespeare van Nederland.

Kort geleden, toen de genomineerden voor de Nobelprijs voor de literatuur 1994 onder de vakjournalisten het onderwerp van gesprek waren, kwam er een naam boven drijven die voor alle betrokkenen een complete verrassing was. Cees Noteboom, zo luidde de naam die tussen het twintigtal kandidaten van wereldberoemde schrijvers en dichters als Oe Kenzaburo, Milan Kundera etc., inzat. Wat Cees Noteboom betreft tastte men volledig in het duister, op één ding na, namelijk dat hij Nederlander was. Met andere woorden, de Nederlandse literatuur is voor onze lezers een zwart gat. Onze enige associatie met Nederland is dan ook dat het het land is van windmolens en tulpen. Onder zulke omstandigheden doet het ons uiteraard groot genoegen dat een Nederlandse roman, Max Havelaar, juist nu zijn introductie maakt.

Max Havelaar is een werk waarin de Nederlandse schrijver Multatuli het verwerpelijke koloniale beleid van zijn vaderland aanklaagt. Het speelt in de negentiende eeuw, de periode waarin het imperialisme uit Europa zijn hoogtijda-

1 Deze recensie verscheen op p. 102-103. Het tijdschrift Choson Chung'ang wordt wekelijks uitgeveven als bijlage bij het landelijke dagblad Choson.

[p. 70]

gen vierde. De welgestelde makelaar in koffie, Droogstoppel, loopt op een dag zijn oude klasgenoot Sjaalman op straat tegen het lijf. Droogstoppel krijgt een pak manuscripten van Sjaalman, die onder armoede gebukt schijnt te gaan, en besluit ze op diens verzoek uit te geven. Het toeval wil dat Droogstoppel in het pak van Sjaalman onder andere geheime documenten aantreft met betrekking tot de zaak-Lebak, een affaire die zich in de vroegere Nederlandse kolonie Nederlands-Indië, het tegenwoordige Indonesië, heeft afgespeeld.

De zaak-Lebak draait om de hoofdpersoon Max Havelaar, die de positie van assistent-resident van de afdeling Lebak bekleedt, en die de wandaden van de plaatselijke vorst en de Nederlandse resident die onder één hoedje spelen bij het uitbuiten van de bevolking, aan de kaak stelt. Max Havelaar wordt hierdoor echter direct door het koloniale gezag uit zijn functie gezet met de mededeling dat het hem ontbreekt aan ‘bezadigd overleg, beleid en voorzichtigheid, zo zeer vereist in een ambtenaar...’.

In werkelijkheid is het het verhaal van de schrijver Multatuli zelf (wiens echte naam Douwes Dekker is). Multatuli (‘Ik heb veel geleden’ in het Latijn) werd in 1820 in een middenklasse-gezin in Amsterdam geboren. Samen met zijn vader die kapitein op de grote vaart was, vertrok hij naar Nederlands-Indië. Daar werd hij ambtenaar in dienst van de koloniale regering en bereisde hij verschillende eilanden als Java, Sumatra, etc.

Hij die meer idealist was dan ambtenaar, kocht wel eens slaven vrij en leefde heimelijk mee met de opstanden van de autochtone bevolking. De schrijnende beelden van uitbuiting als gevolg van het Nederlandse koloniale stelsel die voor de ogen van de schrijver verschenen, liggen her en der in Max Havelaar voor het oprapen: ‘Voor weinige jaren zijn gehele districten uitgestorven van honger. Moeders boden hun kinderen te koop aan voor spijze. Moeders hebben hun kinderen gegeten...’; ‘De Javaan worde door arbeid tot God gebracht...’, ‘Het stelen van een landschap zal altijd makkelijker blijven dan van een molen; ‘Hoe langer de Hollanders met de Javanen omgaan, hoe meer rijkdom er zal komen hier, en hoe meer armoede daarginder. Dat is Gods wil zo!’

Niet minder aangrijpend is het verhaal van Saïdjah waarmee de roman haar hoogtepunt bereikt. Het gaat over de ‘eenvoudige’ Javaanse jongen Saïdjah, wiens vader zijn dessa moest ontvluchten, omdat hij de overmatig knevelende belasting, opgelegd door het koloniale gezag, niet meer kon verdragen. Maar omdat hij geen pas bij zich had, werd hij vrijwel onmiddellijk opgepakt door de politie en kwam hij in de gevangenis terecht, waar zijn leven eindigde. De moeder van Saïdjah stierf kort daarop van verdriet. Ook Saïdjah's beeldschone vriendin Adinda, die hem al van jongsaf aan als bruid was beloofd, werd het slachtoffer van het koloniale bewind. Nadat zij door de onderdrukking van het koloniale gezag haar ouders en huis verloren had en zich bij de opstandelingen had gevoegd, werd ze mishandeld en vermoord. De teruggekeerde Saïdjah die met inspanning van al zijn krachten aan zijn toekomst had gewerkt, trof bij zijn teurgkeer slechts het ont-

[p. 71]

zielde lichaam van zijn geliefde aan en stormde in wanhoop en woede op de Nederlandse soldaten af.

De schrijver bekritiseert op sarcarstische toon zijn eigen geboorteland Nederland als ‘een roofstaat aan de zee, tussen Oostfriesland en de Schelde!’. Hij schrijft verder: ‘Als men mij [de schrijver] bij voortduring niet gelooft.... Dan zou ik mijn boek vertalen (...) in de vele [buitenlandse] talen, om te vragen aan Europa, wat ik vruchteloos zou hebben gezocht in Nederland.’ ‘En wanneer ook dit niet baatte? .... op de wettige weg van geweld, waar het moet....’, zo neemt hij een radicale houding aan. Het boek geeft in de eerste instantie weliswaar de indruk van een politieke pamflet, maar niets is minder waar. Waarom Max Havelaar tot op de dag van vandaag in hoge mate door de Europeanen geapprecieerd wordt, is te danken aan de literaire kenmerken van het boek.

In de roman komen drie vertellers voor. De eerste verteller is ‘Droopstoppel’ wiens naam op een woordspeling berust. Hij vertegenwoordigt dan ook de Hollanse burgelijkheid en de Europese koopmansgeest die koelbloedig en berekenend te werk gaat. De jonge duitser ‘Stern’ die in opdracht van Droogstoppel de manuschripten van Sjaalman ordent en bewerkt, is de tweede verteller. Die onervaren beginneling in de harde maatschappij schildert zijn hoofdfiguur Max Havelaar als de personificatie van waarheid en rechtvaardigheid, en idealiseert hem tot de held die de Javanen wilde redden. Pas aan het einde van het boek verschijnt de schrijver ‘Multatuli’ zelf ten tonele en kondigt hij zonder schroom aan dat zowel Max, Stern als Sjaalman door hem verzonnen personages zijn, waarna hij de kern van zijn boodschap uiteenzet. Het is inderdaad een geraffineerde manier van vertellen, waarin ieder van de drie vertellers zijn eigen verhaal kwijt kan, terwijl Multatuli zich onbekommerd beweegt op de grens tussen fictie en non-fictie. Op die manier heeft deze geniale schrijver al een eeuw geleden zo'n geavanceerde romantechniek gehanteerd.

Ook na het verschijnen van Max Havelaar was er geen sprake van rehabilitatie van de ambtenaar-schrijver. Maar het boek is zeker invloedrijk genoeg geweest om bij de Europeanen de morele twijfel en gewetenswroeging over het vlees en bloed geworden kolonialisme aan te wakkeren. Aan Multatuli, die gezien zijn rol in de literatuur de Shakespeare van Nederland genoemd kan worden, is in Nederland een museum gewijd. En de naam duikt nog steeds overal in het dagelijks leven op, nu eens als koffiemerk, dan weer als naam van een hotel. Het spreekt voor zichzelf dat die naam een begrip geworden is voor het geweten van de intellectuelen. In dat verband is het zeer aannemelijk dat hij als voorloper van de kritische intellectueel, grote invloed uitgeoefend heeft op bekende Engelstalige schrijvers als Joseph Conrad.

[p. 72]

Tong'a ilbo²
12 nov. 1994

Corrupte ambtenaren. Uitbuiting van de bevolking. Aanklacht tegen de koloniale overheersing

Deze anti-koloniale roman waarin het ware gezicht van de toenmalige koloniale overheersing, uitgevoerd zogenaamd ten behoeve van het welzijn van de autochtone bevolking, meedogenloos ontmaskerd wordt, speelt zich af in de negentiende eeuw, toen de Europese supermachten elkaar beconcurreerden met hun expansiedrang in onder meer Azië.

De schrijver van deze roman heet Multatuli, een grote onbekende in ons land, en zijn werkelijke naam is Douwes Dekker (1820-1887). Hij is geboren in een Amsterdams middenklasse-gezin en vertrekt met zijn vader, een kapitein op de grote vaart naar de toenmalige Nederlandse kolonie Nederlands-Indië, het tegenwoordige Indonesië. Hij dient daar ongeveer 20 jaar als ambtenaar en sympathiseert met het lot van de plaatselijke bevolking, die onder abominabele omstandigheden moest leven. Na zijn vergeefse verzet tegen de uitbuiting keert hij terug naar Europa, waar hij met zijn creatieve pen zijn brood verdient. Zijn schrijversnaam Multatuli waarin zijn wisselvallige levensloop weerspiegeld wordt, betekent dan ook ‘Ik heb veel geleden’ in het Latijn. Die naam wordt nog tot op de heden veelvuldig gebruikt: van de naam van een hotel tot een koffiemerk, mede dankzij het feit dat die bij het nog altijd trouwe publiek als symbool van een geweten fungeert.

Dit boek beschrijft het proces waarin de hoofdpersoon Max Havelaar, tevens de titel van het boek, als ambtenaar uit het koloniale bestuur verwijderd wordt. Wat dat aangaat doet men recht aan het werk door het als een autobiografie te beschouwen. Havelaar, in januari 1856 benoemd tot assistent-resident van Lebak op Java, zet het onderzoek van zijn voorganger over de wandaden van de Regent van datzelfde district voort. Daaruit blijkt dat de regent alleen al in die maand 36 buffels van zijn onderdanen gestolen heeft en hen tot onrechtmatige herendienst heeft gedwongen. Het zijn de zoveelste bewijzen dat de bevolking op onmenselijke wijze onderdrukt wordt. Havelaar stelt zijn direkte chef, de resident, op de hoogte van de stand van de zaken en verzoekt hem de regent voorlopig naar een ander district over te plaatsen. De resident, even corrupt als de regent, wekt de schijn zijn medewerking te willen verlenen, maar hij manipuleert de feiten zodanig dat Havelaar door de gouverneur-generaal naar een mindere post wordt overgeplaatst. Vervolgens probeert Havelaar bij de gouverneur-generaal

2 Bij deze tekst hoort een foto, waarvan het bijschrift vermeldt: ‘De auteur is een Nederlander uit de 19de eeuw die gewaardeerd wordt als diegene die de Nederlandse literatuur op wereldpeil gebracht heeft.’

[p. 73]

[p. 74]

zijn onschuld te bepleiten, maar dat heeft slechts tot gevolg dat hij gedwongen wordt zijn ontslag in te dienen en, ontgoocheld door de bureaucratie van het koloniale gezag, naar Nederland terugkeert.

Het boek begint met het verhaal van Batavus [Droogstoppel] die zijn vroegere schoolvriend, de teruggekeerde Havelaar, aantreft, en die daarna op zijn beurt zijn kennis Stern de biografie van Havelaar laat opschrijven. Dit levensverhaal van Havelaar wordt belicht door de contrasterende standpunten van de koopman Batavus die alleen op winst belust is en van de jonge Stem die wordt geleid door een sterk gevoel voor rechtvaardigheid.

De vertaalster, Myong-Suk Chi, die verbonden is aan de universiteit Leiden, en een bewonderaar is van Multatuli, licht toe: ‘Dit boek, verboden op het moment dat het uitkwam, staat nu op de verplichte literatuurlijst van het Nederlands middelbaar onderwijs.’ En ze voegt er nog aan toe: ‘De reden waarom het uitgeven van deze vertaling zo lang op zich heeft laten wachten, is voornamelijk te wijten aan het Koreaanse literaire klimaat, waarin men geneigd is om alleen literaire werken van de grote mogenheden uit te geven.’