Over Multatuli. Delen 36-37

[p. 75]

H.H.J. de Leeuwe
Studiën over Multatuli's Millioenenstudiën

IV. Waar komen de Engelse koetsiers vandaan? - uit Zwaben!

In zijn vertellinkje Die zwei Postillione voert Johann Peter Hebel¹ twee koetsiers ten tonele die geregeld twee kooplieden van de ene naar de andere plaats rijden. Amusant en vertrouwd klonk dat voor de eigentijdse lezer in het begin van de negentiende eeuw, maar vrij lastig voor de huidige en zeker voor de buitenlandse is het om te lezen - nog voorzien van allerlei details - wat zich tussen die vier hoofdpersonen heeft afgespeeld. Doordat de auteur het voorval precies lokaliseert is vooraf enige geografische toelichting gewenst.

De postiljon die gevestigd is in Dinkelsbühl in Beieren (de Dinkelsbühler) vervoert de koopman uit Fürth in Hessen (de Fürther), en de postiljon die gevestigd is in Ellwangen in Württemberg (de Ellwanger) vervoert de koopman uit Hechingen in Hohenzollern (de Hechinger). Wellicht is het goed te weten dat die plaatsen niet al te ver uit elkaar liggen.

Beide koetsiers, de Dinkelsbühler en de Ellwanger, zijn vergramd op hun klanten, de Fürther en de Hechinger, omdat zij geen fooien geven. Het toeval wil dat zij elkaar tussen Dinkelsbühl en Ellwangen tegenkomen. De schrijver verzuimt niet te vertellen wáár: niet ver van het Tolhuis van Segringen, waar hijzelf ook wel eens geweest is. Die gelegenheid grijpen zij aan om hun passagiers een pijnlijk lesje te leren. Geen van tweeën wil uitwijken. Mijn klant is een chique meneer die prima fooien geeft, dus ik mag eerst, zegt de een ironisch. Neen, zegt de ander, juist mijn passagier moet voorgaan, want hij is zo bijzonder royaal. De kooplieden zijn ontstemd, mengen zich in de woordentwist en schelden hun koetsiers uit. Dit is voor hen de gewenste aanleiding om elkaars klanten met de zweep ervan langs te geven. De Dinkelsbühler roept (we citeren met opzet letterlijk): ‘Du sollst meinen Passagier nicht hauen, er ist mir anvertraut und zahlt honett, oder ich hau' den deinigen auch.’ Wat de Ellwanger antwoordt is te begrijpen: ‘Untersteh' dich und hau' mir meinen Herrn!’ Zo worden de beide passagiers, de Fürther en de Hechinger, zo lang afgeranseld tot de koetsiers, de Dinkelsbühler en de Ellwanger, er zelf moe van worden. De rit wordt voortgezet en de postiljons beroemen zich nu op hun flinkheid. ‘Nietwaar, zegt elk tegen

1 Johann Peter Hebel, Duits auteur 1760-1826, Schatzkästlein des rheinischen Hausfreundes, Tübingen 1811, een verzameling van vertellinkjes uit de door de schrijver samengestelde boerenalmanak Der rheinische Hausfreund, hier geciteerd naar een ongedateerde druk, Halle an der Saale, pp. 177-178.

[p. 76]

zijn passagier, ik heb u goed verdedigd! Daar zult u wel een flinke fooi voor over hebben!’ Het verhaaltje eindigt met een goed bedoelde conclusie: Voor een paar stuivers kun je veel vriendelijkheid en goede wil kopen.

De twee reizigers zijn joden. De auteur zegt dit niet met zoveel woorden, maar geeft het te verstaan. Het wachten moe zinspeelt de ene koopman op het verblijf van veertig jaar in de woestijn (zie het boek Exodus in het Oude Testament) en de ander roept wanneer hij geslagen wordt niet ‘Weh!’ maar ‘Waih!’, wat jiddisch is. Het is van belang dit te onderkennen want er bestaat verband tussen Hebels anekdote en het Duitse gezegde: ‘Haust du meinen Juden, hau' ich deinen Juden!’, ja - hier is het voor de eerste keer geboekstaafd, zij het zonder de omineuze aanduidingen.

Heeft Hebel het verzonnen? Zeker niet. Was het al in gebruik? Waarschijnlijk wel. De antisemitische strekking ervan is duidelijk: de joden zijn gierig, dat moet ze eens afgeleerd worden. Bovendien wreekt men zich niet op een directe tegenstander doch op iemand die erbij hoort en zich niet verweren kan. Het is een zonderlinge toepassing van het gezegde ‘Leer om leer. Sla je mij, ik sla je weer.’

Terzijde zij opgemerkt dat het zó inderdaad - zonder enige anti-joodse hatelijkheid - gebezigd wordt in een scène van Datterich, een blijspel in Hessisch dialect van Ernst Elias Niebergall uit 1841.² Men is er blijkbaar zozeer aan gewend op joden te schelden, dat men het zelf niet eens meer in de gaten heeft. Er had in die scène ook kunnen staan: ‘Wie du mir, so ich dir!’ Dit is dan ook de gebruikelijke interpretatie van die uitspraak.³

Eduard Douwes Dekker moet dit verhaal van Hebel gekend hebben, want hij vertelt het op zijn manier na in de Millioenenstudiën (Volledige Werken V, pp. 72-73). Waar en wanneer hij het gelezen heeft is onbekend - misschien in een almanak zoals de Peruaanse vertelling van Wouter, die herhaaldelijk aan Femke verzekert dat het in een klein boekje stond, ‘een almanak, geloof ik.’ (VW III, 293-307, Idee 518).⁴

Hebel als schrijver van de Alemannische Gedichte uit 1803 heeft hij zeker gekend. In een vergelijking van Nederlandse en Duitse auteurs van omstreeks 1800 - waarbij hij zijn landgenoten een verregaand gebrek aan oorspronkelijk-

2 Ernst Elias Niebergall: Dramatische Werke. Hrsg. von Georg Fuchs. Darmstadt 1894, p. 290.

3 Heinz Küpper: Wörterbuch der deutschen Umgangssprache. Stuttgart 1990, p. 382. Küpper stelt ten onrechte dat Hebel niet laat onderkennen dat de reizigers joden waren en evenzo dat dit bij Niebergall wel het geval is. Zie ook F. von Lipperheide: Spruchwörterbuch. Berlin 1907, p. 428. Voorts Georg Büchmann: Geflügelte Worte.³² 1972, pp. 273-274.

4 K. ter Laan: De bron van Multatuli's Peruaanse vertelling. Geschriften van het Multatuli-Genootschap IV, z.p. 1957.

[p. 77]

heid verwijt - noemt hij hem misprijzend ‘den zoeterigen Hebel met z'n Schwäbisch (VW VI 485, Idee 1052b).

Maar of deze Duitser hem als auteur van de Zwei Postillione helder voor ogen stond weten we niet. Dat vertellinkje was simpelweg een thema voor hem waarop hij een variatie geschreven heeft, een karakter-variatie zouden de musicologen zeggen. Het is hetzelfde maar totaal anders. Onder zijn handen wordt het een parabel die ingebed is in het leergesprek dat Multatuli in het onderaards verblijf met Keizer Adolf in de Sonnenberg voert.⁵ De leermeester tracht de leerling iets bij te brengen over de verhouding tussen vorsten en volkeren èn over het voeren van oorlog. Hij vraagt hem - hij is immers schrijver - of hij in staat is ‘twee engelse aristocraten te gebruiken als toonbeelden van een mishandeld volk.’ Blijkbaar aarzelt de aangesprokene, want de Keizer neemt het woord om hem op weg te helpen. Doch dan vertelt hij toch zelf het gehele verhaal, weliswaar onderbroken door een vraag die de leerling prompt grotesk en verkeerd beantwoordt (een typisch Multatuliaans stijlmiddel om de situatie te verlevendigen). Tenslotte geeft de Meester ook nog een toelichting. De parabel luidt aldus:

Lord Fitz William had 'n koetsier die z'n meester haatte. Of onze Fitz daartoe reden had gegeven, weet ik niet. Maar 't is zeker dat Tom op middelen zon om by de eerste gelegenheid z'n gemoed te koelen. Hy deelde dit voornemen mede aan z'n vriend Billy, die in dezelfde stemming verkeerde omtrent z'n eigen heer, lord Fitz-James, doch ook niet wist hoe hy de zaak behoorlyk, d.i. gevaarloos, zou aanleggen. Op eenmaal werd Billy's verstand verlicht door 'n vonk van genie. Wat deden zy, denkt ge? - Meester, ik weet het waarlyk niet. Fosfor in de soep? Vet in 't hooi? - Afgezaagde middeltjes! Den eersten keer dat de beide heren elkander in open rytuig ontmoetten, gaf Tom aan Billy's lord een flinken zweepslag. Billy aan 't razen: ‘hoe, zou je myn meester slaan, dat zal ik je afleren... ziedaar!’ En de arme Fitz-William ontving twee slagen voor één. Tom, in woede ontstoken, betaalde daarvoor vier aan Fitz-James, waarop weer Billy z'n mishandelden heer wreekte met 'n half dozyn striemen om de oren van den anderen lord. Daarop Tom weer. Toen Billy nog eens. Vervolgens beiden tegelyk, en om 't hardst. De brave koetsiers trokken zo vurig party voor de eer en de ruggen hunner meesters, dat de twee lords eindelyk als geleebraakt werden naar huis gebracht. En toen ze genezen waren, voelden zy zich fatsoenshalve nog verplicht hun koetsiers te bedanken voor de genomen moeite en tentoongespreide heldhaftigheid.
Die lords zyn de Volkeren, myn jongen. En de Koningen handelen daarmee als Tom en Billy, die zich bij zulke gelegenheden redders noemen van de respectieve Vaderlanden op wier rug de striemen neerkwamen.

5 H.H.J. de Leeuwe: ‘Studiën over Multatuli's Millioenenstudiën III. Het bezoek aan de onderwereld.’ In: Over Multatuli 34, 1995, pp. 24-33.

[p. 78]

Zover Multatuli. Wie dit leest en zich de oorspronkelijke versie herinnert, zal verbaasd zijn. Wat was die Hebel toch een gemoedelijke man, een gezapige verteller, een huisvriend (zo noemt hij zich immers) die zijn landelijke toehoorders - zat hij niet met een glas Markgräfler bij ze aan tafel? - bezighield met talloze details die hen vermaakten omdat ze die kenden.

Uit die Zwabische koetsiers en hun joodse reizigers zijn Engelsen geworden. We horen wel hoe ze heten (Fitz-William en Fitz-James resp. Tom en Billy), maar van een verdere lokalisatie is geen sprake, evenmin van enig antisemitisme. Waarom die voerlui op hun bazen boos zijn wordt niet meegedeeld, de schrijver verklaart het niet te weten. Dàt ze het zijn blijkt uit hun plan ze af te ranselen, een plan dat door de verteller ironisch wordt geïntroduceerd: ze willen het nl. uitvoeren zonder daarbij zelf in moeilijkheden te raken (‘behoorlyk, d.i. gevaarloos’). Plotseling weten ze hoe. Billy krijgt een ingeving, zijn ‘verstand wordt verlicht door 'n vonk van genie.’ De nu zonder enige aanleiding beginnende vechtpartij wordt beschreven met kennelijke liefde voor het detail. Wie wil kan de gegeven zweepslagen tellen. Het gaat om de eer en de ruggen van hun meesters!⁶ Het einde is voor de beide inzittenden rampzalig. Ze worden ‘als geleebraakt naar huis gebracht.’ En dan zijn ze nog gehouden de vervoerden te bedanken.

Hier dus geen sprake van een wat uit de hand gelopen grap, hier geen gelegenheid om het met geld goed te maken, hier geen glimlachend gegeven lesje, maar bittere ernst, hardheid, koude, sarcasme. Wat is daarvan de diepere zin? Met een geestelijke salto mortale moet Keizer Adolf een toelichtend woord spreken. De koetsiers, zegt hij, zijn de koningen, de lords zijn de volkeren, de zweepslagen zijn de oorlogen.

Hoe goed ook gestileerd, doet deze vertellng als parabel toch geforceerd aan. Het plotselinge, het verhelderende, het bevrijdende inzicht komt niet tot stand. Een verklaring kan niet gemist worden - en nòg blijft de lezer onbevredigd achter.⁷

Doch daarvan afgezien: Multatuli heeft hier een grote literaire stap gedaan: van de ruim gefacetteerde, didactische werkelijkheidsbeschrijving van het biedermeyer-tijdperk gaat hij over naar het politiek bewuste, rechtlijnige en koele realisme van de zelfstandige, kritische burger. Tussen beide ligt de affaire-Lebak of anders gezegd: aan de ene kant de Camera Obscura, aan de andere de Max Havelaar.

6 Multatuli streeft hier naar een komisch effect door de onverwachte verbinding van een abstractum (de eer) en een concretum (de ruggen). In de klassieke stijlleer staat dit bekend als zeugma (Grieks: juk).

7 Zie ook Philip Vermoortel: De parabel bij Multatuli. Hoe moet ik u aanspreken om verstaan te worden. Dissertatie Leuven 1991.