Over Multatuli. Delen 36-37

[p. 24]

G.W. Huygens
Multatuli tussen Weimer en Weimar, Rotterdam

I. Bron van verwarring en zetfouten

‘Hier stond tot mei 1940 het Hotel Weimar, waar Multatuli placht te verkeren als hij in Rotterdam verbleef’, aldus Querido's letterkundige reisgids van Nederland over de vooroorlogse situatie aan de Spaans(ch)ekade.¹ Hier blijkt onze gids het spoor bijster. Het later zo vermaarde hotel Weimar aan de Spaansekade (hoek Haringvliet), dat in zijn oudste vorm kort voor 1885 verrees, heeft Dekker nooit bezocht. Wanneer zijn grillig levenspad hem in voorafgaande jaren naar Rotterdam voerde, dan logeerde hij doorgaans in hotel Weimer.

Dit was eveneens aan de Spaansekade gelegen, maar noordwestelijker, op nummer 3, naast het bekende Spinolahuisje² dat de hoek met de Nieuwehaven afsloot. Het vijf verdiepingen hoge gebouw komt op tal van foto's voor. Ook bezit het Gemeente-archief een gekleurde maar nogal sfeerloze prent van omstreeks 1860, dus uit Multatuli's tijd. Boven de voordeur zijn de woorden ‘Hotel Weimer’ te lezen.

Dit hotel droeg de naam van de toenmalige eigenaar, Johann Gottlieb Weimer, geboren in 1808 te Amsterdam en Luthers, dus kennelijk van Duitse afkomst. Omdat het latere ontstaan van hotel Weimar in de Multatuli-literatuur (ook in het Volledig Werk) de oorzaak geweest is van nogal wat verwarring, vergissingen en enkele zetfouten, heeft het zin om even stil te staan bij zijn voorganger Weimer.

Als herberg bestond dit al in de 18de eeuw. Het heette toen Klein Schippershuis en was omstreeks 1800 het eigendom van Pieter Isaak Annokké, een vergeten maar voor het toenmalig uitgaansleven belangrijke figuur. Aan hem werd een voortreffelijk artikel gewijd door de vroegere gemeente-archivaris Mr. H.C. Hazewinkel, groot kenner van de stadshistorie³; deze noemde het Schippershuis ‘een gerenommeerde herberg in het toenmalige Rotterdam en riant gelegen op een van de schilderachtigste punten van de havenwijk’.⁴

1 Geciteerd uit de 2de verbeterde druk, Amsterdam 1983, p. 177.

2 Dit zeer karakteristieke hoekpand werd zo genoemd naar het gevelbeeld van de Spaanse veldheer-diplomaat Ambrosio Spinola, die er in 1608 was ondergebracht, op weg naar de Haagse besprekingen over een bestand.

3 H.C. Hazewinkel, ‘Vergeten figuren V: Pieter Isaak Annokké, onfortuinlijk plannenmaker’. Rotterdams Jaarboekje 1961, p. 225-257.

4 T.a.p. 226. Overigens doet de benaming Klein Schippershuis vermoeden dat er voorheen een aanzienlijk kleinere herberg gestaan moet hebben.

[p. 25]

In 1817 ging deze herberg, ‘vanouds genoemd het Klein Schippershuis’ maar inmiddels Heerenlogement geheten, in andere handen over, en in 1828 kreeg ene Martinus Hartman dit logement op zijn naam.⁵ Blijkens de officiële akte liep het gebouw door tot de Nieuwehaven, hetgeen door latere luchtfoto's bevestigd wordt.⁶

Uit de kaarten van volkstelling en bevolking valt af te leiden dat Weimer in de jaren dertig ten tonele verscheen. Door zijn huwelijk met de één jaar jongere Elisabeth Hartman werd hij mettertijd eigenaar van het bedrijf dat in 1860, toen Dekker er voor het eerst logeerde, hotel Weimer bleek te heten. Zoals logement beter klonk dan herberg, klonk hotel nog weer beter, en uit velerlei gegevens blijkt dat Weimer inderdaad een clientèle van enig aanzien had.

In 1876 verhuisde de hôtelier met zijn gezin naar Beverwijk.⁷ Hotel Weimer kwam (toen?) onder het beheer van Chr. Brugma en dit zou zo blijven tot in 1884, blijkens het adresboek van dat jaar, waarin Weimer (nummer 3) voor

5 T.a.p. 252. Hier eindigt het relaas van Hazewinkel voorzover dit het logement betreft.

6 Duidelijk fotomateriaal in M.M.S. Feringa en H.A. Voet.: De stadsdriehoek van Rotterdam, deel 4 (De oostelijke havenstad), uitg. Gemeentelijke Archiefdienst Rotterdam 1994, de afbeeldingen 136, 137, 134, 100 en voor de achterzijde aan de Nieuwehaven vooral 101 en 102.

7 Kaarten Volkstelling 1839 en Bevolking in Gem. Archief Rotterdam.

[p. 26]

de laatste maal genoemd wordt. In het adresboek van 1886 blijkt Brugma directeur van hotel Weimar op nummer 13; op 8 december 1884 had hij zijn vroegere adres verlaten.

Deze Brugma zal een goed zakenman zijn geweest. Hij legde de grondslag voor een bloeiend bedrijf en onder zijn 20ste-eeuwse opvolgers zou daaruit door enkele uitbreidingen naar twee kanten het imposante, internationaal bekende hotel Weimar ontstaan. Maar voor de Multatuli-studie stichtte hij verwarring. Blijkens de opdruk van zijn briefpapier, ook door Dekker kwistig gebruikt en in V.W. nauwkeurig verantwoord, heette het (oude) hotel in 1880 nog steeds Weimer maar... in 1881 bleek de naam Weimar te zijn!⁸

Toen Dekker nu in de eerste maanden van 1878 t/m 1881 zijn voordrachtentournees hield, werd Rotterdam, de stad van organisator Haspels, zijn ‘hoofdkwartier’, d.w.z. zijn begin-, rust- en eindpunt. Meestal logeerde hij dan in Weimer, waar hij als het kon zijn oude vertrouwde kamer kreeg. Naar zijn aard was hij er de ene keer tevreden, de andere keer niet. De naamsverandering van 1881, het jaar van zijn laatste verblijf, merkte hij waarschijnlijk niet eens op: hij schreef althans gewoon Weimer...⁹

Zo komt het dan dat de oplettende lezer van V.W. xxi via het briefpapier ook met hotel Weimar geconfronteerd wordt. Maar het geringe verschil is zelfs de computer niet opgevallen en werd niet verwerkt in het register van deel xxv.

In oudere edities van brieven of andere bescheiden komt de naamsverwisseling niet voor, behalve in Multatuli en zijn zoon, uitgegeven en ingeleid door Menno ter Braak (Amsterdam 1937). Deze briljante essayist en Multatuli-bewonderaar, van opleiding historicus-neerlandicus, was dan wel filoloog, maar zeker geen ervaren, naarstig collationerende tekstediteur, zodat het kon gebeuren dat Weimer onder zijn handen in Weimar veranderde.¹⁰

Heel begrijpelijk overigens, want toen hij begin jaren '30 in Rotterdam woonde was hij lid en trouw bezoeker van het Rotterdamsch Leeskabinet aan de Geldersekade. Evenals schrijver dezes enige jaren later moet hij daar getroffen zijn geweest door het uitzicht op de mooie binnenhavens, gedomineerd door het welbekende hotel Weimar. Dat het minder spectaculaire kantorengebouw op nummer 3 in het verleden als hotel Weimer onderdak verleend had aan Multatuli, was hem onbekend.

Vervelender is het dat de verwisseling, ditmaal als zetfout, ook binnengeslopen is in het Volledig Werk. Zo vond ik Weimar in deel xix (blz. 40 regel 13 v.o.) en deel x, blz. 399. Dit laatste is bijzonder storend, want het betreft de dagtekening van het ingezonden stuk tegen Lion in de NRC van 19 februari 1861, waarop ik nog terugkom.

8 Briefhoofd: Chr. Brugma, Hôtel Weimer, Rotterdam. Sedert 1881: Ch. Brugma Hotel Weimar, Rotterdam; aangehaald op vele plaatsen (annotaties) in V.W.

9 V.W. xxi, p. 162, dagtekening brief aan neef Engel Douwes Dekker.

10 Menno ter Braak op blz. 9 en 28.

[p. 27]

Heel zonderling is ook de vermelding van hotel Weimar onder de reproduktie van bovengenoemde prent uit Dekkers tijd (waarop n.b. de woorden Hotel Weimer te onderscheiden zijn) in de Multatuli-encyclopedie van Ter Laan, die voor het overige t.a.v. dit hotel geen fout gemaakt heeft.¹¹ Hoewel ik indertijd als lid van de commissie van toezicht nog actief heb meegewerkt aan de totstandkoming, moet ik voor deze fout elke verantwoordelijkheid afwijzen.

11 K. ter Laan, Multatuli Encyclopedie, Den Haag 1995, p. 553.

II. Multatuli en de Rotterdamse reder

In het tegen H.J. Lion gerichte ingezonden stuk (NRC 19 februari 1861) verklaarde Multatuli zich bereid, iedere belangstellende inzage te geven in de bescheiden betreffende de Havelaarszaak. Wel vroeg hij zich aan het slot af of dit wat zou uitrichten: ‘Wat zal het mij baten te bewijzen dat Havelaar regt heeft zoolang de Nederlandsche natie weigert regt te doen?’

Dagtekening: Rotterdam, Hotel Weimer, 19 Februarij 1861. multatuli.¹²

Welbeschouwd staat er niet met zoveel woorden, dat Dekker met de bewuste papieren voor zich speciaal zitting zou houden in Weimer. Deze voorstelling stamt van Mimi:

Hy verhaalde later dikwerf dat hy na het schryven van voorgenoemd stuk in Nieuwe Rotterdammer Courant, met al de bewysstukken van den Havelaar gereed gelegd, in Hotel Weimer zat te wachten, om er aan wie er zou komen inzage daarvan te geven./ De eenige die zich aanmeldde was de ryke Hoboken, niet evenwel om bewyzen in te zien, maar om te manen om geld.¹³

Deze aanmaning betrof uiteraard de nog steeds niet voldane passage naar Indië na de verlofperiode (1855). Dekker kan het verhaal in latere jaren best aldus verteld hebben. Biograaf Hans van Staten heeft het grif en zonder kritiek overgenomen en het nòg weer een beetje mooier gemaakt: ‘Na het verschijnen van de krant ging hij in het hotel aan de Spaansekade zitten wachten, met alle bewijsstukken uitgestald. De enige die zich aanmeldde was de reder A. van Hoboken’ (...)¹⁴

Maar zo is het helemaal niet gegaan. De werkelijke gang van zaken heeft Dekker heet van de naald beschreven aan een zekere Jansen te Rotterdam in een brief van dezelfde 22ste februari:

Tot mijn grooten spijt ben ik onverwacht genoodzaakt schriftelijk afscheid van U

12 V.W. x, p. 399, (met de zetfout Weimar).

13 Multatuli, Brieven V, Amsterdam 1909, p. 21.

14 Hans van Straten, Multatuli, Van blanke radja tot bedelman, 1995, p. 75.

[p. 28]

te nemen. Mijn plan was geweest eenige weken in Rotterdam te blijven om een werk te schrijven en zie heden morgen werd ik alleronaangenaamst verrast door een envoyé van een groot handelskantoor alhier aan 't welk ik geld schuldig ben, en dat naar aanleiding mijner annonce van gisteren zich haastte mij op te zoeken (...) hetgeen ten klaarste bewijst dat Droogstoppel niet gestikt is maar integendeel bijzonder goed op de zaken past./ Hoe het zij. In mijn zeer gedrukte positie heb ik kalmte en loisir noodig, en dat is onmogelijk als men mij komt harceleeren over zulke dingen./ Het is daarom dat ik Rottm verlaat. Ik weet niet waarheen ik gaan zal. Ik zoek een plekje waar ik eenigen tijd rust kan vinden om mijne zaak te bepleiten.¹⁵

Hals over kop vertrok hij diezelfde morgen naar Den Haag, zoals blijkt uit de brief aan Tine, die hij nog op die 22ste februari vanuit hotel Maréchal de Turenne schreef. Hij was dus wel bijzonder kwaad!

Wanneer hij in latere jaren deze belevenissen placht te vertellen - en vertellen kón hij! - had hij kennelijk afstand genomen en oog gekregen voor de humoristische zijde van de zaak. Hij liet daarbij zelfs de deftige reder persoonlijk opdraven, al had deze natuurlijk in werkelijkheid een employé gestuurd. We zien hieruit dat de in principe zo waarheidslievende Dekker op zijn praatstoel aardig kon fantaseren.

Deze geschiedenis roept nog één vraag op: welk ‘werk’ had hij gedacht in Rotterdam te schrijven om zijn zaak te bepleiten? In Den Haag ontstond alleen Het gebed van den onwetende (26 februari). Hij schreef het als albumblad voor de in Amsterdam wonende Duitser Bovenschen, nadat hij op 23 februari diens brief (herhaald verzoek?) bij zijn post in Den Haag gevonden had. Het in Rotterdam geplande werk kan het dus niet zijn, nog afgezien van de materie, en evenmin zijn volgende publikatie (Wijs mij de plaats...), waarvoor de opdracht nog lang niet binnen was.

De enige mogelijkheid zou dan Minnebrieven zijn, en het is inderdaad meer dan waarschijnlijk dat hij juist toen met dit plan rondliep, voorzover het boek een vervolg op de Havelaar zou worden, waarin opgenomen de authentieke bewijsstukken, die in Rotterdam niemand hadden kunnen interesseren. Hij had ze immers meegebracht!

Maar pas in Amsterdam, waarheen hij in maart vertrok, riep het tumultueuze contact met Sietske gevoelens in hem wakker, die hem zouden inspireren tot het schrijven van dit poëtische, grillig opgebouwde werk. Er kwam wel iets heel anders uit de bus dan hij zich in Rotterdam had voorgesteld.

15 V.W. xi, p. 17.