Over Multatuli. Delen 36-37

[p. 78]

Kees Thomassen
K. ter Laan's Multatuli Encyclopedie

Multatuli Genootschap; onder red. van Chantal Keijsper. - Den Haag: SDU Uitgeverij, 1995. - XII, 575 p.: ill.; 25 cm. Met reg. ISDN 90-12-08181-5 geb. f 69,90.

‘In 1983 trof ik als kersvers voorzitter van het Multatuli Genootschap in de kelder van het door ons beheerde Multatuli Museum een merkwaardig tweedelig kastje aan van ongeveer 90×90 cm en 80 cm hoog. Beide helften bevatten twee houten laden met elk tientallen bundels in bruin pakpapier gerolde papiertjes die kennelijk als aantekenfiches hadden gefungeerd’, zo vangt H. van den Bergh zijn ‘Voorwoord’ aan in K. ter Laan's Multatuli Encyclopedie. Het is jammer dat een afbeelding van dat kastje het stofomslag van het boek niet siert, want het had het daaropvolgende verhaal van Van den Bergh over de moeizame totstandkoming van het werk treffend geïllustreerd. De aantekeningen op de ca. 10.000 ‘onooglijke briefjes, afgescheurde enveloppen, achterkanten van al voor andere doeleinden gebruikte systeemkaarten, bloknootvelletjes en al wat een crisis-bewuste socialist nog meer aan bruikbaar oud papier onder handen kwam’ vormden de erfenis van de socialistische parlementariër/burgemeester/encyclopedische woordenboekensamensteller Klaas ter Laan (1871-1963) en hadden moeten leiden tot een novum in Nederland, een apart aan een schrijver gewijde encyclopedie.

Dat het er bij zijn leven niet meer van gekomen is, mag achteraf een gelukkige zaak heten, want dan had er iets gelegen dat thans om meerdere redenen verouderd, redundant, minder bruikbaar c.q. onbetrouwbaar geweest zou zijn. Verouderd omdat de resultaten van de bloeiende Multatulivorsing van de afgelopen decennia niet zouden zijn verwerkt. Redundant omdat veel van Ter Laans fiches betrekking hadden op zaken die men ook elders zonder al te veel moeite kan opzoeken. Minder bruikbaar omdat het niet consequent verwezen zou hebben naar de in 1995 voltooide uitgave van Multatuli's Volledige Werken. Onbetrouwbaar omdat - zoals Atte Jongstra het (naast alle lof die hij voor Ter Laans werkwijze heeft) in zijn bespreking in Vrij Nederland van 22 juli 1995 formuleert - we bij Ter Laan te maken hebben met ‘een sloddervos - een merkwaardige eigenschap voor een woordenboekenmaker. Bij alles wat Ter Laan meldt moet men zich afvragen of bijvoorbeeld data juist zijn, of de vermelde titels correct geschreven zijn, et cetera’. Uit deze opsomming valt af te leiden dat de uitgebreide schare personen die zich met het redigeren van de encyclopedie heeft bezig gehouden heel wat werk heeft moeten verzetten.

Het resultaat mag er echter zijn. Een kloek boekwerk (ruim anderhalve

[p. 79]

kilo, schoon aan de haak), degelijk gebonden en, wat het belangrijkste is: heel functioneel en prettig vormgegeven door de Sdu Uitgeverij, waarbij B.L. van Popering het gecompliceerde zetwerk voor zijn rekening heeft genomen. Geen straffe kolommenbrei waarin de afzonderlijke lemma's alleen te onderscheiden zijn door een vetgedrukt steekwoord, maar een heel rustig en tot lezen uitnodigend paginabeeld door een combinatie van witregels en uitspringende, vetgedrukte trefwoorden.

De belangrijkste vraag is evenwel: wat kan de gebruiker in deze encyclopedie verwachten? Volgens het ‘Voorwoord’ gaf Ter Laan toelichtingen bij de volgende categorieën:

1.	woorden en uitdrukkingen in vreemde talen
2.	bijbelse namen en uitdrukkingen
3.	mythologische figuren
4.	geografische namen
5.	historische figuren
6.	begrippen die een rol spelen in het werk van Multatuli
7.	figuren uit het leven van Multatuli
8.	publicisten over Multatuli
9.	literatuur over Multatuli

Hoe deze categorieën zich getalsmatig tot elkaar in verhouding stonden, wordt niet meegedeeld. Opgemerkt wordt slechts dat de nummers 1 t/m 5 wel enige besnoeiing konden verdragen en dat 8 en 9 uitbreiding behoefden. Overigens resulteert categorie 9 nauwelijks in afzonderlijk lemma's. Deze is verwerkt in de diverse toelichtingen en bij categorie 8. Terecht natuurlijk, maar dat uit de encyclopedie niet rechtstreeks blijkt dat er al weer sinds 1978 een speciaal aan de schrijver gewijd blad bestaat, is toch wel een omissie. Merkwaardigerwijze ontbreekt in de opsomming de categorie ‘werken van Multatuli’ terwijl daaraan toch veel aandacht wordt gegeven; men zie slechts een lemma als ‘Max Havelaar’ dat niet minder dan acht kolommen beslaat. Ik kan me althans niet voorstellen dat deze categorie later geheel door de redactie is toegevoegd. Wat dat betreft blijft het trouwens onduidelijk hoeveel en wat (de formuleringen van Ter Laan zijn ‘gemoderniseerd’) er precies van de oorspronkelijke verzameling is overgebleven.

Ook zonder op Brandt Corstiaanse wijze met de pen in aanslag te gaan zitten turven, is duidelijk dat de nadruk in de encyclopedie valt op de categorieën 6 en 7. Ten aanzien van met name die laatste categorie is het trouwens een gelukkige beslissing van de redactie geweest om achterin het boek nog een apart register op alle in de lemma's genoemde personen toe te voegen. Niet alleen voorkomt dit een eindeloos heen en weer bladeren tussen lemma's door middel van ‘zie ook’ verwijzingen, een bijkomend voordeel daarvan is dat zo de talrijke (nog levende) publicisten over Multatuli die het (nog) niet tot een eigen lemma heb-

[p. 80]

ben gebracht, eveneens opzoekbaar zijn gemaakt.

De volgende belangrijke vragen bij een werk als dit zijn: is het volledig? En: is het betrouwbaar? Om met de laatste vraag te beginnen. In zo'n omvangrijk werk, waaraan zoveel verschillende mensen hebben gewerkt, zullen ongetwijfeld onjuistheden en onnauwkeurigheden voorkomen. Kees Fens signaleert in zijn bespreking in de Volkskrant van 14 augustus 1995 een vrij hilarische waar koning Willem III euveldaden van stadhouder Willem III op zijn conto krijgt bijgeschreven, maar we mogen er vooralsnog van uit gaan dat het hier een ongelukje betreft. Het antwoord op de eerste vraag is uiteraard ‘nee’, zeker als het om woorden en begrippen gaat. Hiervoor kan verwezen worden naar de lakmoesproef die Ed Schilders in zijn rubriek Circonflexe (Volkskrant, 26 augustus 1995) heeft gedaan. Hij nam de inhoudsopgave van ‘het pak van Sjaalman’ en streepte daarin tien namen en begrippen aan die hij niet begreep, of waarvan hij vond dat ze in een Multatuli-encyclopedie zouden moeten staan. Hij vond er daarvan vijf, waarvan er echter drie niet direct verwezen naar het pak van Sjaalman, maar wel naar andere plaatsen in Multatuli's werk. Zoektochten in andere naslagwerken leverden verklaringen op voor vier van de vijf overgebleven woorden, uiteindelijk bleef hij zitten met het woord ‘ephelkustiek’. Gegeven het feit dat Fr. Balk-Smit Duyzentkunst in de publikatie van ‘Het pak van Sjaalman’ in De Gids van november 1984 een goede verklaring van dit woord heeft gegeven, iets wat de redactie niet had mogen ontgaan, is zijn conclusie dat het woord in de encyclopedie had moeten zijn opgenomen. Hoe ‘rechtvaardig’ is zo'n conclusie? Had men dit soort omissies willen vermijden, dan had de materiaalverzameling op een principieel andere manier moeten gebeuren en het uitgangspunt was nu eenmaal het ‘pak van Ter Laan’. Maar zelfs bij een volledig systematische verzameling komt men voor onoplosbare problemen te staan, zeker als het het gebruik van min of meer abstracte woorden betreft. Kees Fens refereert hieraan. Als voorbeeld noemt hij het niet in Ter Laan voorkomende woord ‘vrijzinnig’ en schrijft: ‘Het moet onmogelijk zijn de betekenisverschillen of -ontwikkelingen ervan binnen de grenzen van een register weer te geven. Zijn [i.e. Multatuli] denken laat zich niet in begrippen eruit ordenen’. Wat ten aanzien van de woorden en begrippen geldt, gaat in veel mindere mate op voor zaken en personen. Hierin is veel gemakkelijker een zekere volledigheid te bereiken, hoewel ook hierbij weer het probleem speelt van wat per lemma wel en niet te vermelden. Dat Fens in de encyclopedie node de uitgever Van Oorschot mist, kan men billijken, maar dat hij vindt dat Stuiveling in vergelijking met Du Perron wordt ondergewaardeerd, lijkt mij een kwestie van persoonlijke smaak. Ook Nop Maas heeft op dit vlak in zijn bespreking in Het Parool van 29 augustus 1995 wel wat bedenkingen. Zo mist hij lemma's over Multatulianen als P. Spigt en Henri A. Ett, en heeft hij vergeefs gezocht naar enige aansprekende personages uit het werk van Multatuli als Slachterskeesje en de leden van het gezin De Wilde. Dat hij naar deze laatste twee gezocht heeft hangt samen met een opmerking van Van den Bergh in het

[p. 81]

‘Voorwoord’, namelijk dat de encyclopedie ook een soort van zakenregister op de Volledige Werken beoogt te zijn en dat is een pretentie die - gegeven het uitgangspunt van de hele onderneming - niet echt kan worden waargemaakt. Overigens zij hier de waarschuwing op haar plaats dat men wat betreft personen die op enigerlei wijze in de Volledige Werken voorkomen altijd het desbetreffende register moet raadplegen; lang niet alle daarin verwerkte personen zal men in de encyclopedie terugvinden. Men zal de diverse registers dus altijd naast elkaar moeten hanteren. Dit alles neemt niet weg dat de encyclopedie een verbluffende schat aan informatie bevat en dat het zeer te prijzen is dat vooral dankzij de inspanningen van de eindredactrice Chantal Keijsper de ‘conversie’ van Ter Laans kaartenbakken uiteindelijk tot een goed einde is gebracht.

En dan komen we tenslotte op de vraag naar het gebruik van de encyclopedie. Natuurlijk, men kan er heel ordinair iets in opzoeken en al dan niet bevredigd het boek weer terzijde leggen. Op deze manier zal het boek ondanks tekortkomingen heel vaak kunnen functioneren. Maar, men kan er ook gewoon in zitten lezen. En de opzet nodigt daar ook nadrukkelijk toe uit, doordat er in de lemma's zo ruim uit relevante passages uit Multatuli's werk wordt geciteerd. Voortdurend ontneemt Multatuli zo de lemmabakkende droogstoppels de pen en geeft hij op zijn eigen onnavolgbare wijze de behandelde zaken reliëf. Daarnaast stuit men door het willekeurig lezen vaak op interessante aspecten van de negentiende eeuw. Ook is het aardig om op die wijze van allerlei personen die men in een ander verband wel eens is tegengekomen, te ontdekken wat hun relatie tot de schrijver was. Overigens vind ik het jammer dat - om ongetwijfeld honorabele redenen - de illustraties achterin bij elkaar zijn gezet. Juist vanwege de nadrukkelijke uitnodiging tot willekeurig lezen die er van het boek uitgaat, had een spreiding door de tekst heen op haar plaats geweest.

Hoort alles bijeengenomen de Multatuli Encyclopedie in de boekenkast van een oprechte Multatuliaan? Het antwoord daarop kan - mede gezien de prijsprestatieverhouding - slechts een volmondig ‘ja’ zijn.