Over Multatuli. Delen 36-37

[p. 73]

J.J. Oversteegen
De kern van de zaak

Philip Vermoortel, De parabel bij Multatuli. Hoe moet ik u aanspreken om verstaan te worden? Gent, Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, 1994.

Multatuli heeft het altijd getroffen met Vlaanderen. Het is zelfs de vraag of je niet zou kunnen zeggen dat hij het beter met de Vlamingen getroffen heeft dan met zijn eigen landgenoten (hijzelf vond in ieder geval van wel), maar als ik het zo zeg verandert een aardige opmerking over de Belgen in een zure over de Hollanders. Dan maar zo: de Leuvenaar Philip Vermoortel heeft de Multatuli-studie een grote stap vooruitgebracht met zijn dissertatie De parabel bij Multatuli, waarvan nu de handelseditie op de markt is gekomen. Daarmee zet hij zijn goed doordachte Multatuli-veldtocht voort, met als grootste wapenfeiten de breed opgezette studie Multatuli in Vlaanderen en een korte inleiding waarvan onlangs de tweede druk verscheen. Een ‘veldtocht’, want er blijkt systeem in Vermoortel's opeenvolgende Multatuli-studies te zitten. Eerst de fundamenten: hoe zit het in het algemeen met de relatie van Multatuli tot Vlaanderen en van Vlaanderen tot Multatuli. Dan de camera ver naar achteren, voor een panoramatische maar vanuit een persoonlijk perspectief waargenomen voorstelling. En nu een boek dat de diepte ingaat en de kern van Multatuli's schrijverschap zoekt, langs de weg van een uitvoerige analyse van de rol die de parabel in diens literaire strategie speelt.

Dat Vermoortel in deze grote studie uitgaat van de parabel is verstandig. Multatuli zelf legde op dat genre, of liever: die taktiek, de nadruk. Het zou zelfs helemaal niet zo gek zijn om zijn hele oeuvre als een gecompliceerde parabel te beschouwen, als een ‘analogie’, om de ruimste term te gebruiken voor de werkwijze waarbij een taal-universum in elkaar wordt gezet dat door zijn teneur en specifieke opbouw de levensvisie en de werkelijkheidsvoorstelling van een schrijver zo adekwaat mogelijk tot uitdrukking kan brengen, doeltreffender bijvoorbeeld dan een nauwgezette beschrijving van de feiten uit de werkelijkheid. Multatuli zelf heeft er herhaaldelijk op gewezen dat hij die strategie van de omweg (zoals Vermoortel het noemt) nodig had om de weerstand van zijn lezers tegen de waarheid te overwinnen. Misschien zou Vermoortel er zelfs verstandig aan gedaan hebben als hij-

Maar nee, ik dreig in de recensentenkuil te vallen: niet het boek dat voor mijn neus ligt bespreken maar het boek dat ik zelf geschreven zou hebben. Vermoortel's studie verdient beter dan betweterij van de kant van de bespreker. Er is een andere aanpak van het door hem op tafel gelegde probleem mogelijk,

[p. 74]

natuurlijk. Er kan hier wat af, daar wat bij, ook dat. Maar Vermoortel maakt nergens fouten (afgezien van omissies), niet theoretisch en niet in zijn behandeling van Multatuli's eigen literatuuropvatting en literaire praktijk. Dat zijn namelijk de onderwerpen die successievelijk in het boek aan de orde gesteld worden, als concentrische cirkels die van buiten naar binnen bekeken worden: van het meest algemene, de theorie van de parabel, naar het meest particuliere, de structuur van Multatuli's ‘gelijkenissen’.

De theoretische hoofdstukken zullen niet voor iedere lezer smakelijke kost zijn. Gelukkig dat de stijl van Vermoortel helder en, zeker voor een proefschrift, lichtvoetig is, anders werd het zelfs voor de theoreticus van tijd tot tijd wel wat kaakverrekkend kauwen en herkauwen. Vermoortel beseft dat trouwens zelf heel goed. In zijn ‘Inleiding’ deelt hij langs zijn neus weg mee: ‘Wie de theorie uit deel I meteen in functie van Multatuli wil benutten, kan zijn lectuur bij deel II laten beginnen.’ Dit advies vind ik ontwapenend, en lezers die niet zoveel op hebben met de abstracte procedures van de wetenschap doen wijs als zij er gehoor aan geven. Vermoortel heeft zijn boek inderdaad zo opgebouwd dat men eventueel kan heenstappen over het eerste hoofdstuk, voor wetenschappers onmisbaar omdat het de methodische rechtvaardiging levert voor wat volgt maar voor het begrijpen van die latere delen niet onontbeerlijk. Ik zou die sprong zelf niet willen maken, maar het is zeker nuttig dat op deze wijze een academisch gefundeerd betoog toegankelijk gehouden wordt voor juist dat soort lezers dat door Multatuli aangetrokken wordt: lezers met een groot incasseringsvermogen wat betreft gedetailleerdheid maar zonder preoccupatie met methodische procédures.

Het bedoelde eerste deel, een analyserende beschrijving van de parabeltheorieën van bijbelexegeten en literatuurwetenschappers, beslaat volle honderd pagina's. Dat is niet mis, en zelfs, eerlijk gezegd, voor de academicus die ik ben een beetje veel van het goede, al moet daar meteen weer bij gezegd worden dat een dissertatie nu eenmaal zijn eigen regels kent. Van dit theoretische deel bevalt mij de eerste helft, over de bijbelexegese, het beste. Vermoortel heeft diep uit die, ten onrechte door literatuurtheoretici verwaarloosde, bron geput, heel begrijpelijk als men denkt aan het ‘Jezus-complex’ van Douwes Dekker, maar intussen heeft niemand, vóór Vermoortel, dat terrein systematisch geëxploreerd.

Ook de beschrijving van de moderne wetenschappelijke opvattingen vertoont een verkwikkende nieuwigheid: zonder blikken of blozen rekent Vermoortel de denkbeelden van een aantal filosofen, zoals Herder en Lessing tot de ‘literatuurwetenschap’, en daarmee neemt hij, mijns inzicht terecht, een nauwere band tussen filosofie en literatuurwetenschap aan dan wij gewend zijn. Zijn beschrijvingen tonen opnieuw aan hoe vruchtbaar een onderzoek, door iemand met een brede cultuurhistorische kennis, naar Multatuli's inbedding in de denkwereld van de achttiende en negentiende eeuw zou zijn. Wanneer gaat eindelijk één van onze cultuurhistorici (of een team, waarom niet) een jaar of tien wijden aan een beschrijving van de denker en de schrijver Multatuli tegen de breedge-

[p. 75]

schilderde achtergrond van de hele Europese cultuur?

Wel moet ik zeggen dat het hoofdstuk over de literatuurwetenschappelijke parabeltheorieën het minst geslaagde van het hele boek is. Godlof schuift Vermoortel de essentialistische (hij spreekt van ‘universalistische’) genreopvatting, die zich richt op een wezensdefinitie, aan de kant. Hij gaat uit van historisch variabele categorieën, en zet de parabel af tegen andere ‘genres’, die natuurlijk evenmin als a-historische constanten behandeld worden. Maar jammer genoeg lijkt hij geen weet te hebben van de Oosteuropese genre-theorieën, zoals die in het Poolse tijdschrift Zagadnienia Rodzajów Literackich, vaak in het Frans, Engels of Duits, te vinden zijn. Daardoor maakt hij de indruk wat tastend rond te dwalen terwijl er goede gidsen bestaan. Zijn eigen opvattingen tenderen naar een ‘netwerk-beschrijving’, in zoverre dat hij uitgaat van relatieve eigenschappen die de parabel kenmerken en die beschreven kunnen worden via de wisselende overeenkomsten en verschillen met andere (variabele) tekstsoorten. Een systematisering van die aanpak had hij in genoemd tijdschrift (1972) kunnen aantreffen in een artikel van de Tsjech Jozef Hvišč (Trouwens ook, hm, in Beperkingen van Oversteegen, die bovendien de aandacht vestigde op de verwante ‘familiegelijkenis’-theorie van Wittgenstein.) Nog vreemder is dat Vermoortel het heldere artikel van Kummer over het aforisme bij Multatuli, in dit tijdschrift verschenen in 1979 (nr 4), gemist lijkt te hebben. Het komt tenminste niet in zijn literatuuropgave voor. Kummers opvattingen sporen voor een groot deel met die van Vermoortel, en het gaat bij hem (en bij Oversteegen) om een genre dat met de parabel nauwe banden onderhoudt. Het aforisme speelt in Vermoortel's betoog vrijwel geen rol - zou dat de reden van die omissie zijn? Dan is het een kwadratische omissie.

In het middelste deel van het boek wordt Multatuli's eigen ‘parabelpoëtica’ geanalyseerd. De nadruk ligt daarin volgens Vermoortel weer op het laten zien van de werkelijkheid ‘langs een omweg’, en daarin heeft hij naar mijn mening gelijk. Bij ‘werkelijkheid’ moet niet zozeer gedacht worden aan de direct waarneembare feiten als wel aan een waarheid daarachter, een totaliteit. De wijze van vertellen van de parabel levert een voordeel op dat bijvoorbeeld de allegorie, met haar een-op-een relatie tot de feitelijke werkelijkheid, mist. De allegorie is vertaalbaar, de parabel laat de waarheid zien: de werking van de parabel is dat de lezer op metaforische wijze inzicht krijgt in de werkelijkheid. De ondertitel die Vermoortel aan zijn boek meegaf wijst erop hoe belangrijk hij dit aspect vindt.

Vermoortel heeft het werk van Multatuli uitgevlooid op onomwonden uitspraken over de parabel (en de fabel, de allegorie). Als lezers kunnen wij door deze methode van kaarten-op-tafel de gegrondheid van de beeldvorming goed beoordelen, al gaat het niet altijd om brandschone ‘toetsbare’ uitspraken maar vaak om beweringen waarmee de lezer het al dan niet eens kan zijn. Wat mij vooral verheugt, is de nadruk die Multatuli in de beschrijving van Vermoortel

[p. 76]

blijkt te leggen op het epistemologische karakter van de parabel. Waar Vermoortel niet op ingaat, is de verrassende relatie die daardoor ontstaat tussen deze literatuuropvatting en de uitgangspunten van de wetenschap die immers, zeker in de negentiende eeuw, voor een groot deel op een soortgelijk analogieprincipe gebaseerd was. Men kan zelfs wel spreken van een vergelijkbare doelstelling, zij het dat de weg om het doel te bereiken verschilt. Misschien is het zelfs niet eens nodig om zo uitdrukkelijk ‘negentiende-eeuwse wetenschap’ te zeggen. Wat doet de hedendaagse natuurkundige, vanuit de taal gezien, anders dan analogieën opstellen voor een werkelijkheid waarop het voorstellingsvermogen geen vat kan krijgen? Ongekende perspectieven voor een bestudering van de verhouding tussen de ‘two cultures’!

Bijzondere nadruk legt Vermoortel op het retorisch-strategische karakter van de parabel, en ook dat doet mij bijzonder veel genoegen. Wij worden niet meer dan nodig is beziggehouden met de vraag wat Multatuli eigenlijk zeggen wil (dat zou immers toch weer ‘vertalen’ betekenen) maar vooral met de vraag waarom hij de taktiek van de omweg koos en moest kiezen. In een paar losse opmerkingen, en vooral door middel van citaten van anderen die hij niet tegenspreekt, duidt Vermoortel aan dat Multatuli ook in een roman als de Havelaar een parabelstrategie volgt. Dat wil dus zeggen dat zelfs de ‘zaak van de Javaan’ uiteindelijk naar een minder tijdgebonden levensvisie verwijst. Dekker heeft dat in zijn brieven zelf herhaaldelijk gezegd, maar niemand heeft er erg op gelet. Ik zou Vermoortel over deze kwestie uitgebreider aan het woord willen zien.

Vermoortels studie sluit af met een beschrijving van de belangrijkste parabels in Multatuli's werk en een gedegen analyse van enkele kenmerkende specimina. Het is het langste hoofdstuk, en voor veel lezers ongetwijfeld het hoogtepunt. Vermoortel doet twee dingen tegelijk: hij bekijkt in hoeverre Multatuli zich aan zijn eigen ‘parabel-opvatting’ houdt (meestal wel maar niet altijd) en hij nuanceert aan de hand van de praktijk aspecten van die opvatting voorzover deze in de poëtica niet duidelijk worden. Zo'n aanpak draagt natuurlijk het gevaar van de cirkelredenering in zich, en Vermoortel ontkomt daar niet altijd aan. Waarschijnlijk heeft hij ook niet de behoefte gehad om deze circulariteit koste wat 't kost te vermijden. Hij is immers in dit derde gedeelte van zijn boek onmiskenbaar hermeneuticus, en dat kan nauwelijks verrassing wekken bij een betoog dat sterk interpretatieve trekken toont. Weliswaar zijn Vermoortel's interpretaties gebaseerd op een (los) model en kunnen in dat opzicht ‘deduktief’ genoemd worden, maar hijzelf waarschuwt op de eerste bladzijden al dat hij met eendere opgewektheid ‘induktief’ te werk zal gaan, of ‘bottom-top’ als men wil. Ik moet overigens bekennen dat ik een duidelijke samenvatting van de resultaten van deze corrigerende ‘induktieve’ fase mis.

De aandacht voor de retorische doeleinden van Multatuli brengt mee dat de contekst waarin deze parabels moeten functioneren niet verwaarloosd kan worden. Daartoe behoort de zakelijke werkelijkheid waarover de parabel oor-

[p. 77]

deelt, maar ook de verwijzingen binnen Multatuli's literaire oeuvre en brieven naar de besproken parabel (de ‘intertekstualiteit’ dus). Dit levert allerlei zijdelingse belichtingen op en die mogelijkheid laat Vermoortel zich niet ontgaan.

Een paar keer heb ik laten doorschemeren dat ik Vermoortel nog wat had willen zien doorgaan op een door hem aangesneden onderwerp. Wat de lezer daaruit vooral moet opmaken, is niet dat Vermoortel gaten laat vallen maar dat ik als lezer niet zo gauw te verzadigen ben bij zulke aanlokkelijke spijzen. Om bij de culinaire beeldspraak te blijven: dit boek smaakt naar meer. De kern van de zaak is duidelijk, nu willen wij wel eens horen wat de consequenties zijn - die Vermoortel aan ons overlaat en gelijk heeft hij. Is het trouwens niet edelmoedig van hem dat hij met zo kwistige hand de sikkels uitdeelt waarmee wij nu het graan kunnen gaan snijden en de oogst binnenhalen? Als dat tenminste gebeurt, want continuïteit is niet de meest opvallende eigenschap van de Multatuli-studie, het lijkt wel of iedereen na gedane lectuur tevreden in zijn clubfauteuil neerzijgt. Laten wij hopen dat het ditmaal anders gaat.