Over Multatuli. Delen 32-33

[p. 30]

Theo A.J.M. Janssen
De verhouding tussen Saïdjah en Adinda in twee varianten

Als Saïdjah aan Adinda de belofte ontlokt om met hem te trouwen, is hij vijftien en zij drie jaar jonger. Hun gesprek verloopt als volgt (Multatuli 1992, 1: 190).

- Denk eens, zeide hy, als ik wederkom zullen wy oud genoeg zyn om te trouwen, en we zullen twee buffels hebben!
- Heel goed, Saïdjah! Ik wil gaarne met je trouwen als je terugkomt. Ik zal spinnen, en sarongs en slendangs weven, en batikken, en heel vlytig zyn al dien tyd.
- O, ik geloof je, Adinda! Maar... als ik je getrouwd vind?
- Saïdjah, je weet immers wel dat ik met niemand trouwen zal. Myn vader heeft me toegezegd aan uw vader.
- En jyzelf?
- Ik zal trouwen met u, wees daar zeker van!
- Als ik terugkom, zal ik roepen in de verte...
- Wie zal dat hooren, als we ryst stampen in 't dorp?
- Dat is waar. Maar Adinda... o ja, dit is beter: wacht me by het djatibosch, onder den ketapan waar je my de melatti hebt gegeven.
- Maar, Saïdjah, hoe kan ik weten wanneer ik moet heengaan om je te wachten by den ketapan?
Saïdjah bedacht zich een oogenblik, en zeide:
- Tel de manen. Ik zal uitblyven driemaal twaalf manen... deze maan rekent niet mee. Zie, Adinda, kerf een streep in je rystblok by elke nieuwe maan. Als je driemaal twaalf strepen hebt ingesneden, zal ik den dag die dáárop volgt, aankomen onder den ketapan. Beloof je, daar te zyn?
- Ja, Saïdjah! Ik zal onder den ketapan by het djatibosch wezen als je terugkomt.

Dit intieme gesprek tussen twee heel jonge mensen in Max Havelaar heeft in de vierde editie uit 1875 sterk aan natuurlijkheid gewonnen vergeleken bij de eerste druk uit 1860.¹ De wijzigingen die Douwes Dekker voor de vierde uitgave heeft

1 Het variantenapparaat in (Kets-Vree 1992, II: 405-6) laat zien dat het geciteerde fragment op de relevante punten gelijk is aan de tekst in de vierde druk. Tevens laat het zien dat er tussen het fragment in de eerste druk en de manuscriptversie(s) geen verschillen zijn die er in het verband van dit artikel toe doen.

[p. 31]

aangebracht in het tekstfragment, zijn in hedendaagse oren evenzovele verlevendigingen.² Woorden als trouwen, hebben, heel en terugkomt klinken ook nu informeler dan huwen, bezitten, zeer en wederkomt, die we in de eerste druk tegenkomen. En dat in plaats van het in: ‘Wie zal dat hooren, als we ryst stampen in 't dorp?’ tekent realistischer Adinda's twijfel over de doeltreffendheid van Saïdjahs plan om haar bij zijn terugkomst vanuit de verte te roepen. Ook dialoog en tussentekst krijgen een authentieker karakter door de toevoeging van immers en een oogenblik in: ‘Saïdjah, je weet immers wel dat ik met niemand trouwen zal’ en ‘Saïdjah bedacht zich een oogenblik’, al zouden we daar dan tegenwoordig toch en even verwachten. Verder maakt de positie van wezen in de herziene tekst op ons een vlottere en gewonere indruk dan de plaatsing van wezen in de eerste druk: ‘Ik zal wezen onder den ketapan by het djatibosch’.

Het opmerkelijkst zijn echter de veranderingen van u(w) in je en van ge en gij in je en jy.³ De volgende zinnen geven er een overzicht van.

(1)	Ik wil gaarne met je trouwen als je terugkomt. je < u       je < gij
(2)	O, ik geloof je, Adinda! je < u
(3)	Maar... als ik je getrouwd vind? je < u
(4)	Saïdjah, je weet immers wel dat ik met niemand trouwen zal. je < gij
(5)	En jyzelf? jyzelf < gij zelve
(6)	Maar, Adinda... o ja, dit is beter: wacht me by het djatibosch, onder den ketapan waar je my de melatti hebt gegeven. je < ge
(7)	Maar, Saïdjah, hoe kan ik weten wanneer ik moet heengaan om u te wachten by den ketapan? je < u
(8)	Zie, Adinda, kerf een streep in je rystblok by elke nieuwe maan. je < uw
(9)	Als je driemaal twaalf strepen hebt ingesneden, zal ik den dag die dáárop volgt, aankomen onder den ketapan. je < gij

2 Met betrekking tot de vierde druk presenteert Brom (1950: 5) een brede waaier van wijzigingen die hij grosso modo beoordeelt als verbeteringen; zie ook Iwema (1966).

3 Ook dit type herziening in de vierde druk is door Brom (1950: 148) opgemerkt: ‘gij legt het tegen je af’. Bij het verschijnen van Kets-Vree's editie (1992) wijst ook Battus erop in de Volkskrant.

[p. 32]

(10)	Beloof je, daar te zyn? je < gij
(11)	Ik zal onder den ketapan by het djatibosch wezen als je terugkomt. je < gij

Van nu af spreken Saïdjah en Adinda elkaar aan met je en jy, alleen Adinda gebruikt tegenover Saïdjah ook een keer uw en u. Beide laatste vormen zijn in de vierde druk ongewijzigd overgenomen; ze staan in de volgende zinnen.

(12)	Myn vader heeft me toegezegd aan uw vader.
(13)	Ik zal trouwen met u, wees daar zeker van!

Twee varianten van aanspreeksystemen

Willen we weten hoe jonge mensen elkaar aanspreken of geacht worden aan te spreken in Nederlands in de tweede helft van de negentiende eeuw, dan kunnen we in het voorafgaande een goed vertrekpunt vinden. Kennelijk zijn er in die periode twee gangbare of althans door Douwes Dekker voor aanvaardbaar gehouden systemen; het ene vinden we in de uitgave van 1860, het andere in de druk uit 1875, zoals hieronder weergegeven.

	1860	1875
persoonlijk voornaamwoord (als onderwerp)	gij, ge	jy, je
persoonlijk voornaamwoord (niet als onderwerp)	u	je, u
bezittelijk voornaamwoord	uw	je, uw

Het overzicht roept een reeks vragen op. Zijn Douwes Dekker de gevallen van u en uw bij de revisie voor de vierde druk misschien simpelweg ontgaan? Zo nee, hoe zijn ze dan te verklaren? Zo ja, vormen ze wellicht een aanwijzing dat de keus tussen het gebruik van u(w) en je in 1875 betrekkelijk willekeurig is? Spreekt uit het verschil tussen de twee systemen eerst en vooral een sociolinguïstische ontwikkeling waarin Douwes Dekker meegaat, of veeleer een socioliteraire die hij mede bepaalt? Speelt mogelijk het verfijnde Javaanse systeem van aanspreekvormen een rol op de achtergrond? Niet alleen op tekstinterne maar ook op tekstexterne gronden zijn al deze vragen, zoals ik wil laten zien, terecht.

Laten we eerst het gebruik van u(w) in de passages van 1875 eens nader bekijken. Zowel uw als u blijkt een licht contrastaccent te hebben als de tekst hardop wordt gelezen. In het eerste geval dient Saïdjahs vader van Adinda's vader onderscheiden te worden en in het tweede geval moet tot uiting komen dat Adinda wil trouwen met Saïdjah en geen ander (dit heeft Adinda eerder in: Ik wil gaarne met je trouwen als je terugkomt juist niet genoeg beklemtoond). In hedendaags

[p. 33]

Nederlands verwachten we in zinnen als (12) en (13) overigens evenmin je, maar wel jouw en jou. Maken deze twee voornaamwoorden dan geen deel uit van het pronominale systeem in 1875? Beide komen ze in Max Havelaar eenmaal voor, en wel in de volgende zinnen.

(14)	Denkje dat ik van plan ben vyftien stuivers daags aan jou weg te gooien? (1992, 1: 29)
(15)	Marie, jou Herzliebchen? (1992, 1: 103)^4

Havelaar wordt in zin (14) door Gaafzuiger ‘bekeven’ wanneer hij als diens employé bij een boekverkooping een paar jaargangen van de Aglaia laat vallen; in zin (15) krijgt Stern van Droogstoppel een terechtwijzing omdat hij liefdesverzen voordraagt aan diens dochter (‘Marie is dertien jaar’ en heeft ‘pantoffels voor hem [...] geborduurd met echte floszy’). Blijkens het variantenapparaat wordt Havelaar al in de eerste druk door Gaafzuiger met jou bejegend, terwijl Stern pas in de vierde druk op de bewuste plek met jou toegesproken wordt, daarvoor met uw. Het pronomen jou blijkt dus zowel in 1860 als in 1875 deel uit te maken van het pronominale systeem, al is niet duidelijk of het ook als aanspreekvorm tussen jonge mensen gebruikt wordt.

Maar er is iets met jou, waardoor het een wat aparte plaats inneemt. De zinnen (14) en (15) zijn schampere uitlatingen. Accentueert jou mogelijk het smalend karakter van beide zinnen? Als jou in de laatste helft van de vorige eeuw inderdaad een negatieve klank had, zou Douwes Dekker zo'n vorm zeker een Javaans meisje niet in de mond leggen. Immers, het Javaans heeft een verfijnd, sociaal gedifferentieerd systeem van beleefdheidsvormen (Geertz 1960), in Multatuli's bewoordingen: ‘zelfs de geringe Javaan is veel beleefder dan zyn europesche standgenoot’ (1992, 1: 43). Douwes Dekker laat dit - alleen waar een Javaan gesprekspartner is - tot uiting komen in indirecte en daardoor van respect getuigende nominale aanspreekvormen.⁵ Voorbeelden staan in de fragmenten (16) en (17); in het eerste richt Verbrugge zich tot de Adhipatti, in het tweede spreekt Djaksa tot Havelaar.

4 In het citaat volg ik Kets-Vree's editie niet tot op de letter. Haar uitgave heeft jouw, terwijl in de vierde druk jou staat; de laatste vorm heeft zij als een zetfout beoordeeld en tot jouw gecorrigeerd (Kets-Vree 1992, 2: 291), maar ten onrechte, getuige bijvoorbeeld een brief van Douwes Dekker uit 1875 waarin jou eveneens als bezittelijk voornaamwoord vermeld staat in een verhandelinkje over aanspreekvormen met als voorbeeldzin dit is jou paard. Het brieffragment wordt verderop in de tekst geciteerd.

5 Buitenrust Hettema (1891: 149) meldt over het gebruik van de indirecte nominale aanspreking in zijn tijd: ‘In plaats van [...] voornaamwoorden wordt ook de naam van den aangesprokene gebruikt: Vader zal mij wel halen. Wil de baas mij even helpen? [...] vooral in 't Oosten des lands als eerbiedsformule’.

[p. 34]

(16)	op-eenmaal ging hy, zich tot den Regent wendende, in 't maleisch voort: - Weet mynheer de Adhipatti, dat m'nheer de kontroleur den nieuwen adsistent-resident kent? (1992, 1: 52)
(17)	- Mintah ampong mynheer de adsistent-resident, ik bezag zyn hoofd, omdat mynheer gesproken had. (1992, 1: 87)

Als aan jou een denigrerende connotatie gekleefd heeft, dan is het volstrekt onwaarschijnlijk dat Douwes Dekker er Adinda Saïdjah mee zou hebben laten aanspreken, al helemaal niet in hun delicate huwelijksbespreking.

Voor contrastsituaties zoals in de zinnen (12) en (13) moet kennelijk beroep gedaan worden op de pronomina u en uw, die oorspronkelijk tot het gij-systeem behoren. De vermijding van jou en het subsidiair gebruik van u en uw impliceren dat rond 1875 de vormen jy en je minder in gebruikswaarde verschillen van u en uw (en mogelijk ook van gij en ge) dan van de vorm jou.

Literaire en niet-literaire aanspreekvarianten?

Zijn er voor de bijzondere positie van jou ook aanwijzingen te vinden buiten de tekst van Max Havelaar om? In een brief aan J. Waltman jr. op 28 januari van het jaar waarin de vierde druk van de pers komt, wijdt Douwes Dekker ruim uit over zijn problemen bij het schrijven van een blijspel voor een Nederlands publiek; hij sluit die beschouwing als volgt af (Stuiveling 1986: 304):

En dan onze ongelukkige 2^e persoon! Gy? Welnu, dit kan ge of je worden, maar hoe dan met den 4ⁿ naamval, of als 't bezittelyk is? ‘Je rydt goed te-paard.’ Dit kan er door. (schoon niet eens altyd.) Maar: ‘dit is jou paard’ of: ‘is dit paard het jouwe’ of: ‘dit zeg ik aan jou’ klinkt al te bar. Ik erken dat onze afkeer van jou ongegrond is. Waarom hindert het you der engelschen niet? En evenmin hun thou? En 't duitsche du? Maar hoe ongegrond ook, 't is nu eenmaal zoo!-

Uit deze bespiegeling blijkt dat rond 1875 de vormen jou en jouwe niet prettig in het gehoor liggen. Tegen het eind van de eeuw getuigt ook Buitenrust Hettema (1891: 149) hiervan: ‘Als wederkerend voornaamw. komt [...] bij jij vaak u in plaats van jou, dat als minder welluidend vermeden wordt.’

Is hiermee het bewijs geleverd dat Douwes Dekker in de vierde druk de vormen uw en u in de zinnen (12) en (13) welbewust niet herzien heeft? Als we willen aannemen dat hij hier een keus heeft gemaakt voor de subsidiaire vormen, dan lijkt hij toch niet te hebben opgelet toen de volgende passage aan revisie toe was:

(18)	Hy hoorde hoe Adinda zeggen zou: ‘zy wèl gekomen, Saïdjah! Ik heb aan u

[p. 35]

gedacht by spinnen en by weven, en by 't stampen van de ryst in het blok dat driemaal twaalf kerven draagt van myne hand. Hier ben ik onder den ketapan, den eersten dag der nieuwe maan. Zy wèl gekomen, Saïdjah: ik wil uw vrouw zyn!’

Noch voor de vorm u in Ik heb aan u gedacht noch voor de vorm uw in Zy wèl gekomen, Saïdjah: ik wil uw vrouw zyn! is contrast in het geding. Mogelijk is Douwes Dekker hier slordig geweest of inconsequent. Hoe het ook zij, uit mijn onderzoek van de pronominale aanspreekvormen in de hoofdstukken 1-12 in de uitgave van 1875 (Janssen 1994) komt naar voren dat de revisie van deze pronomina zeer systematisch is doorgevoerd.

Een verklaring voor het gebruik van u en uw in (18) zit mogelijk hierin dat we te maken hebben met verhoopte uitingen van Adinda, die slechts gedacht worden door Saïdjah. Maar juist omdat het Saïdjah zelf is die Adinda het gebruik van u en uw tegenover hem in de mond legt, lijkt een belangrijkere factor dat deze vormen in 1875 nog maar zo weinig verwijderd geraakt zijn van het je-gebruik, dat het tegenover sociaal gelijken in de informele sfeer nog niet zoveel verschil uitmaakt welke aanspreekvorm wordt toegepast.⁶

Zeker is dat er onzekerheid bestaat over de wenselijkste wijze van aanspreken⁷ er komt een publieke discussie op gang over de aanspreekvormen en de bijpassende werkwoordsvormen, zoals Buitenrust Hettema (1891) meldt. Hij constateert ‘dat in de meeste spraakkunsten de 2^e pers. enkelvoud bij het werkwoord nog altijd heet te ontbreken’ en stelt zelf ‘de beschaafde spreektaal op de

6 In (Janssen 1994) komt naar voren dat vooral Havelaar zich tegenover sociaal gelijken zowel van gij- als van jij-vormen bedient in informele situaties.

7 In 1866 stelt Jacob van Lennep, toeval of niet, het gebruik van aanspreekvormen aan de orde in De Lotgevallen van Klaasje Zevenster (1866, 1: 229-231). Om dominee Bol in de subjectsfunctie aan te spreken verkiest de jonge vrouw Klaasje u niet alleen boven gij, want ‘dat zou toch geweldig stijf klinken’ maar ook boven jij en je, want jij ‘klinkt plat’ en je ‘is te familiaar, als men tegen zijn meerderen spreekt’; daarbij wordt uwee door haar afgedaan als ‘Jordaantaal’ en door Bol als ‘[g]rammatikaal zuiver’, maar ‘lang uit de mode’ (1866, 1: 229-30). Bols advies luidt (1866, 1: 230): ‘bewaar u voor den derden of vierden naamval; maar, komt de eerste te pas, schrijf dan gij of ge en zeg gerust jij of je. [...] 't Valt altijd licht het gemeenzame weg te nemen, door ‘mijn Heer’ of ‘Mevrouw’ er bij te voegen, of wel, indien men met lieden spreekt, tegen-over welke men een eerbiedigen afstand meent te moeten bewaren, dan kan men elk verwijt van ongemanierdheid ontgaan, door de derde persoon te bezigen en b.v. te zeggen: ‘zal mijn Heer nog een kopje thee gebruiken?’ of: ‘die muts staat Mevrouw allerliefst.’ Klaasje vreest evenwel: ‘Het zal mij, dunkt mij, onmogelijk zijn, tegen lieden van aanzien of van hoogere jaren je of jij te zeggen.’

[p. 36]

voorgrond’ (1891: 148-9).⁸ Hierin onderscheidt hij jij, je, jou(w), jullie en u(w) als aanspreekvormen. Het woord schrijft spatieert hij als hij vervolgens opmerkt: ‘Ook in den gemeenzamen stijl, in brieven, schrijft men deze vormen. Daarnaast is gij, ge in gebruik’ (1891: 149). Naar zijn oordeel geeft ge ‘een officieel karakter aan de verhouding tusschen spreker en hoorder’ en verder ‘schijnt Gij wel het woord, dat tot het Opperwezen gericht wordt’ (1891: 149-50).

Hoewel de kogel in 1891 dan op gezag van Buitenrust Hettema door de kerk mag zijn, rond 1875 zijn de aanspreekvormen ge en gij nog volop in gebruik, ook in vertrouwelijk briefverkeer. Dit blijkt als we brieven uit die tijd op aanspreekvormen inspecteren. De ‘gemeenzame’ correspondentie tussen Eduard Douwes Dekker en Mimi Hamminck Schepel enerzijds en Mina Krüseman anderzijds komt bij uitstek in aanmerking (Stuiveling 1986). In een brief van 17 januari 1875 spreekt Multatuli Mina eenmaal met gij aan, vijfmaal met ge, eenmaal met jij en elfmaal met je. Maar in twee brieven van 2 februari 1875 spreekt hij haar alleen aan met jij (tweemaal) en je (driemaal). In een brief van 24 januari 1875 richt Mimi zich evenmin met gij of ge tot Mina, maar wel tweemaal met jij en zesmaal met je. Mimi wordt in een niet verzonden brief van 28 januari 1875 door Mina viermaal aangesproken met gij en driemaal met je. De beste verklaring voor deze uitkomsten lijkt dat de aanspreekvormen gij en ge in schriftelijke communicatie tussen intimi nog vrijwel dezelfde waarde hebben als jij en je. Maar in de getalsverhoudingen en het gegeven dat gij en ge ontbreken zowel in Multatuli's tweede en derde brief als in Mimi's brief (al staan in beider brieven wel u(w)-vormen), zouden we een indicatie kunnen zien dat het gebruik van gij en ge dan toch al op zijn retour is.

Overigens, opmerkelijk is dat in de brief van 24 en 28 januari en in de tweede van 2 februari naast uw en u (overigens niet als subject) ook jou voorkomt, en zeker niet in denigrerende zin. Mogelijk kan jou in 1875 in literair, en daarmee publiek, taalgebruik nog niet als informele vorm worden toegepast zonder het risico van negatieve connotatie. Is het in de (toneel)literatuur dan in die tijd nog geen volstrekte verworvenheid dat het taalgebruik van de protagonisten authentiek is, publiek of geen publiek?⁹ Kennelijk, als we de privé-praktijk van Douwes Dekker en zijn intimi in hun brieven vergelijken met zijn beschouwinkje van vrijwel gelijke datum over het gebruik van jou in een blijspel.

8 Onder het geciteerde motto (Buitenrust Hettema 1891: 148): ‘De spraakleer is.... een wetenschap, die niet te onderzoeken heeft, hoe het had moeten zijn, maar vasttestellen hoe het is.’

9 Dat Multatuli zeer hechtte aan authentiek taalgebruik, geeft Noordegraaf (1979: 25) aan.

[p. 37]

Max Havelaar in varianten

Wie het lijvige Apparaat en commentaar bij de uitgave van Max Havelaar uit 1992 ter hand neemt en daarin het Variantenapparaat beziet, dat nog los van de bijbehorende Bijlagen I-III de pagina's 181-467 beslaat, vraagt zich allicht af welk wetenschappelijk of cultureel belang met de samenstelling gemoeid kan zijn, anders dan om de uitgave van een hoogtepunt in de Nederlandse letterkunde tekstkritisch te verantwoorden. Zou het een Fundgrube kunnen zijn voor de taalkunde? Vanuit mijn achtergrond concentreer ik me maar op die vraag.

Om te beginnen dient zich dan als antwoord aan wat al eerder voorwerp van onderzoek gevormd heeft: op het punt van stijl Max Havelaar in de manuscriptversie(s) vergelijken met vooral de vierde en vijfde uitgave.¹⁰ De kritische studie van Iwema (1966) heeft laten zien hoeveel reserve daarbij geboden is. Er zijn echter andere onderzoeksperspectieven, zij het dat de in aanmerking komende mogelijkheden veelal geen exclusief intern onderzoek van Max Havelaar betreffen.

We kunnen dan denken aan onderzoek van sociolinguïstische ontwikkelingen, zoals in het gebruik van aanspreekvormen (Janssen 1994). Immers, maar zelden is het mogelijk om zo gedetailleerd en met zoveel bewijsplaatsen te observeren hoe iemands taalgebruik of zijn kennelijke visie op wat courant taalgebruik is, zich ontwikkelt. Varianten over de duur van 15 (en zelfs 21) jaar bestuderen is ‘real time’ longitudinaal onderzoek. Geen elicitatieprocedure of experiment is daarvoor nodig. Wie zich realiseert op hoeveel punten alleen al het korte gesprek tussen Saïdjah en Adinda verschilt in de eerste en vierde druk, kan het nauwelijks ontgaan dat die varianten vragen om historisch-stilistisch onderzoek van de eisen die gesteld worden aan de authenticiteit van literaire teksten, meer in het bijzonder van conversationeel taalgebruik in de directe rede. Verder is er interessant tekstwetenschappelijk onderzoek te doen naar de revisie van zeer veel demonstrativa in de vierde uitgave, waar die, dat en daar veelvuldig vervangen zijn door deze, dit en hier.¹¹ Een narratologische vraag op dit punt luidt: zijn de wijzigingen te duiden als een meer empathische ontwikkeling in Multatuli's vertelkunst?

Het genoemde soort onderzoekingen zal vrijwel altijd deel moeten uitmaken van een omvattender project dan alleen de bestudering van de varianten in Max Havelaar; de bevindingen zullen in samenhang met andere uitkomsten

10 Zie Praamstra (1992) voor een kort historisch overzicht van de stilistische bestudering van Max Havelaar.

11 Brom (1950: 160) attendeert al op dit type wijzigingen. Bij het verschijnen van Kets-Vree's editie (1992) wijst ook Battus erop in de Volkskrant. Naar de effecten van gereviseerde demonstrativa heeft Janneke Renes (1994) verkennend onderzoek gedaan.

[p. 38]

bestudeerd moeten worden. Dit geldt ook voor de bestudering van syntactische en lexicale ontwikkelingen. Kijken we nog een keer terug naar de revisies in de dialoog tussen Saïdjah en Adinda, dan valt niet alleen op dat de wijzigingen steeds verlevendigingen zijn van de tekst zelf, maar ook dat ze nagenoeg zonder uitzondering dichter staan bij hedendaags taalgebruik. En als een revisie dan al eens de tegengestelde richting uitgaat, lijkt de keus gemotiveerd (Brom 1950: 148). Hieruit blijkt wel hoezeer een taalgebruiker (als Multatuli) in staat geacht mag worden om de actualiteitswaarde van woorden, dus hun positie in de taalgeschiedenis, te taxeren. Deze vaststelling impliceert dat in de synchrone taalkennis van taalgebruikers diachrone taalkennis besloten ligt (Janssen 1988: 103). Anders gezegd: kennis van de historiciteit van taalelementen maakt integraal deel uit van de kennis waarover taalgebruikers beschikken.

Kortom, al zijn veel revisies voor de vierde en vijfde druk van Max Havelaar mogelijkerwijs eerst en vooral van literair- of historisch-stilistisch belang, de wijzigingen leggen ook sociolinguïstische en daarmee lexicografische ontwikkelingen bloot. Wie als historisch-taalkundige en zeker als historisch-lexicograaf ertoe komt om het Variantenapparaat te exploreren, wordt gegarandeerd exploitant van een goudmijn.

Referenties

Brom, G.
1950	‘De herziening van Max Havelaar’, in: Mededelingen der Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, Afd. Letterkunde, Nieuwe reeks, Deel 13, No. 6, 143-161.
Buitenrust Hettema, F.
1891	‘De aangesproken persoon’, in: Taal en Letteren 1, 148-153.
Multatuli
1992	Max Havelaar of de koffiveilingen der Nederlandsche Handel-maatschappy: historisch-kritische uitgave, Deel 1 Tekst, Deel 2 Apparaat en commentaar, bezorgd door A. Kets-Vree, Assen etc.: Van Gorcum.
Geertz, C.
1960	The religion of Java, Glencoe, Ill.: The Free Press.
Iwema, K.
1966	‘Stilistische varianten in de Max Havelaar’, in: De Nieuwe Taalgids 59, 91-110.
Janssen, Th.A.J.M.
1988	‘Grammaticale theorie: conventionaliteit en vorm-betekeniseenheid’, in: Forum der Letteren 29, 97-115.
1994	‘Politeness in direct and indirect forms of address in Max Havelaar: a sociolinguistic evolution’, in: Martin A. Bakker - Bev Morrison (eds.), Studies

[p. 39]

	in Netherlandic culture and literature, Lanham, MD: University Press of America, 165-193.
Kets-Vree, A.
1992	zie: Multatuli.
Noordegraaf, J.
1979	‘Multatuli's ideeën over taal’, in: Over Multatuli 4, 21-36.
Praamstra, O.
1992	‘Honderd jaar Max Havelaar-studie’, in: Over Multatuli 19, 61-80.
Renes, J.
1994	Demonstrativa in Max Havelaar. Een onderzoek naar aanwijzende voornaamwoorden in de eerste en vierde druk [doctoraalscriptie, Vrije Universiteit Amsterdam].
Stuiveling, G.
1986	Multatuli, Volledige werken, Deel 17 Brieven en dokumenten uit de jaren 1874-1875, Amsterdam: Van Oorschot