Over Multatuli. Delen 32-33

[p. 66]

Eep Francken
De dierbare Garmt

In Over Multatuli 31 staat een interview met de voorzitter van het Multatuli-genootschap, J.J. Oversteegen. Hij verraadt dat hij tot voor kort geen lid was, en vertelt hoe de club hem lang geleden als lid is kwijtgeraakt. ‘Na een conflict met de dierbare Garmt’, is hij weggelopen. Oversteegen vond het namelijk schandalig dat Gerrit Borgers door Garmt Stuiveling uit het bestuur van het genootschap werd gewerkt.

Over die ruzie zegt Oversteegen: ‘Stuiveling was ontzettend boos op iemand die in Podium had geschreven, ik geloof dat het Hans van Straten was, of Hofland, dat Stuiveling “op zijn manier een Multatuliaan was”. Toen heeft Stuiveling geëist, dat Gerrit Borgers - Borgers was redacteur van Podium - uit het bestuur zou treden’.

Nu heb ik wel eens iets gehoord over de ijdelheid van de voorzitter van het Multatuli-genootschap, en misschien was Stuiveling ook wel lichtgeraakt. Maar dat verklaart de door Oversteegen beschreven reactie toch onvoldoende. De interviewers vragen verder geen opheldering, zodat de lezer onmogelijk kan begrijpen, welke gevoelige plek ‘Hans van Straten of Hofland’ geraakt zou kunnen hebben met de kwalificatie: ‘op zijn manier een Multatuliaan.’

Oversteegen bedoelt in feite Van Straten noch Hofland. Het was Rudolf de Jong die, zo heeft Jongstra het in zijn Multatulianen (p. 238) keurig geboekstaafd, in Podium (1960) beweerde: ‘Professor Garmt Stuiveling, die vóór de oorlog tegen Hitler schreef, die in de oorlog in een schoolboekje hielp aangeven welke (ook levende) auteurs joden en communisten waren, is - op zijn manier - Multatuliaan.’ Doordat Oversteegen alleen de onschuldig ogende laatste woorden citeert en zo het venijn onzichtbaar maakt, blijft het conflict Borgers-Stuiveling, en daarmee ook Oversteegens eigen bedankje voor het lidmaatschap, in de lucht hangen. Voor de 21ste-eeuwse opvolger van Jongstra en ook voor wie in 1994 in de geschiedenis van het genootschap belang stelt zonder te beschikken over de voor dit interview vereiste voorkennis, is het volgende misschien verhelderend.

In de 17de druk van hun Historische schets van de Nederlandse letterkunde (1942) maken C.G.N. de Vooys en Stuiveling bij een aantal schrijvers melding van de joodse afkomst van die auteurs. Dit doen zij ook al in de 16de druk, die voor de bezetting verschenen is, maar in de 17de is het aantal groter.

Sinds eind jaren vijftig heeft Stuiveling dit op zijn brood gekregen. ‘Geboren te Haarlem uit een joods gezin’, heet een invloedrijk stuk van J.B. Charles in Van het kleine koude front, waarin Charles het gedrag van Stuiveling in

[p. 67]

de oorlog bestempelt als: ‘hoogst laakbaar’. Over de joodse schrijvers zegt Charles: ‘in een tijd, dat zij dagelijks in levensgevaar waren, wordt er in dit boekje op hun ras gewezen’ (3de druk p. 172-173). Net als Rudolf de Jong, die trefzeker gebruik maakt van het woord ‘aangeven’, vindt Charles dat Stuiveling het risico voor de vervolgde schrijvers heeft vergroot.

Die opvatting komt niet voor bij de ‘geschiedschrijver des rijks.’ Maar L. de Jong verwijt Stuiveling in het vijfde deel van zijn grote geschiedenis toch wel: ‘politieke “correcties”, volgens voorschrift van het departement’ (p. 779), geen halsmisdaad maar ook bepaald geen zaak om trots op te zijn.

Stuivelings verdediging is al die jaren heel weinig doeltreffend geweest. Bij verschillende gelegenheden heeft hij iets over de zaak gezegd of geschreven, maar veel indruk maakte het niet. Ook de actie tegen Borgers was geen teken van kracht.

De gedocumenteerde verdediging die Stuiveling zelf zo opvallend níet gevoerd heeft, is na Stuivelings overlijden ondernomen door een ander, namelijk door Martien J.G. de Jong. Als eerste van de vele pleiters voor en tegen is deze De Jong (De Jong de Derde in dit verhaal), op het idee gekomen, te kijken wat het archief van uitgeverij Wolters over de 17de druk van de Schets te zeggen heeft. Dit blijkt een gouden greep.

De vondst van De Jongs vertoog ‘Hoe fout waren De Vooys en Stuiveling?’ (gebundeld in zijn: Liever waarheid dan sensatie), is zijn ontdekking dat de auteurs van de Schets zich onmiskenbaar verzet blijken te hebben tegen pogingen hun boek te nazificeren. Duistere Nederlandse autoriteiten blijken namelijk aan een nieuwe druk een aantal eisen te hebben gesteld, waarvan de meeste sloegen op de behandeling van de joodse schrijvers.

In de eerste plaats moesten de joden ook uit de Schets zoveel mogelijk verdwijnen. Alleen: ‘de volstrekt onmisbaren’ mochten ter sprake komen. Dan moest bij die kleine groep overgebleven (‘onmisbare’) joden de joodse afkomst vermeld worden, en tenslotte moesten De Vooys en Stuiveling expliciet aandacht besteden aan de invloed van hun ‘ras’ op hun werk.

Van De Vooys is over de zaak een nogal dappere brief bewaard, waarin hij wel de vermelding van de joodse afkomst toezegt, maar daaraan toevoegt: ‘aangezien dit feit voor ons geen disqualificatie betekent.’ Hij weigert joodse auteurs te schrappen, omdat Stuiveling en hij ‘afwijzend staan tegenover elk antisemitisch streven’, en wijst ook de suggestie over de invloed van het ras van de hand. Als de Schets niet zonder die veranderingen mag verschijnen, dan moet het hele boek maar verdwijnen, vindt De Vooys. Het resultaat was dat de twee andere eisen van tafel gingen en Wolters toestemming kreeg voor de nieuwe druk.

De geschiedenis maakt duidelijk dat Stuiveling niemand heeft ‘aangegeven’. Het noemen van de joodse afkomst was voor De Vooys en Stuiveling een verandering waarmee zij het omgekeerde beoogden van wat de nazi's wilden, en in het slechtste geval een onschuldige toegeving om erger te voorkomen. De ver-

[p. 68]

melding was geen idee van de auteurs; helemaal niets wijst erop dat zij iets over joodse afkomst zeggen bij schrijvers van wie die afkomst niet bekend was.

De geschiedenis laat vermoeden waarom Stuiveling zelf niet in staat is geweest tot een slagvaardige verdediging, hoewel hij de door De Jong gevonden documenten zelf natuurlijk kende. Hij heeft in zijn onverkorte 17de druk een overwinning gezien, bijna een verzetsdaad. De meedogenloze veroordelingen vijftien jaar later hebben hem gefrustreerd en lamgeslagen.

Hij voelde zich onrechtvaardig behandeld en kon zich niet boven dat gevoel uitwerken. Hij wás ook onrechtvaardig behandeld. Daarbij schemerde dan misschien nog de gedachte achteraf dat zijn concessie uit 1942, de vermelding van de joodse afkomst, weliswaar geen afkeuring, laat staan verraad van de joodse schrijvers inhoudt, maar op de lezer in oorlogstijd, die van de brief van De Vooys natuurlijk niets afwist, toch als buiging voor de antisemitische censuur kan zijn overgekomen.

‘Kan zijn’, want over die lezer weten we weinig of niets, en de omgekeerde indruk, die van de Schets als stil protest tegen het antisemitisme, is net zo goed mogelijk. Martien de Jong heeft zelfs een getuige op wie de Schets destijds inderdaad zo is overgekomen (Liever waarheid p. 90). Die verklaring is van belang in het licht van wat Stuiveling later is aangewreven, maar zegt toch alleen iets over één (dus niet over: de) lezer van 1943. In het licht van Oversteegens interview is nog wel ter zake dat die ene getuigenis pro Stuiveling afkomstig is van Hans van Straten.