Over Multatuli. Delen 32-33

[p. 58]

Külli Prosa
Multatuli in Estland

In de jaren tachtig was er in Estland sprake van een actieve cultuurpolitiek: men wilde een zo breed mogelijk publiek ‘cultuur bijbrengen’. Wel ging het, net zoals in andere Oost-Europese landen, alleen om dat deel van de cultuur dat paste in de communistische ideologie, maar toch had deze politiek naast kwade ook goede kanten. Al was de keuze van de boeken in boekwinkel en bibliotheek eenzijdig, een gunstige effect was dat de prijzen laag en de oplagen hoog waren.

Een ander voorbeeld van de goede kanten van deze cultuurpolitiek was de instelling van een boekenloterij. In elke boekwinkel kon men voor dertig kopeken een boeklot kopen, dat, als je geluk had, het recht gaf om in de winkel waar het lot gekocht was tot een bepaalde prijs een of meer boeken uit te kiezen. Eén keer viel mij zo'n winnend lot toe en mocht ik een boek uitzoeken. Nu leek de boekwinkel in kwestie aanvankelijk niet erg geschikt voor het vinden van een aardig boek, maar na enige tijd zoeken werd mijn aandacht getrokken door een boek dat ik weliswaar niet kende, maar waarvan titel en naam van de auteur mij tegelijkertijd vreemd en enigszins bekend voorkwamen. Het was Max Havelaar van Multatuli. Behalve door de dubbele klinkers in die vreemde titel, die in de Estische taal niet ongewoon zijn, werd mijn belangstelling gewekt door de naam Multatuli, die heel goed in het Estische klanksysteem past en bovendien niet zonder betekenis is: ‘tuli’ betekent namelijk ‘vuur’ in het Estisch.

Op mijn verzoek werd het boek van een hoge boekenplank naar beneden gehaald. Het bleek door Rein Sepp, één van de bekendste Estische vertalers, uit het Nederlands te zijn vertaald. De intrigerende titel en naam van de auteur samen met de bekendheid van de vertaler deden me besluiten mijn lot in te ruilen voor Max Havelaar.

Het boek had al tien jaar in de boekwinkel gelegen - in 1973 was Max Havelaar in het Estisch verschenen, in een oplage van 18.000 exemplaren. De hoogte van die oplage is gezien de omvang van het Estische taalgebied verbazingwekkend: voor een bevolking van één miljoen Esten waren er veel te veel exemplaren van deze vertaling gedrukt en dat zal dan ook wel de reden zijn waarom mijn Max Havelaar zo lang in de boekwinkel was blijven liggen.

Degene aan wie we de vertaling van Max Havelaar te danken hebben, Rein Sepp, is zoals gezegd geen onbekende in de Estische letterkunde. Hij is nu meer dan zeventig jaar oud en woont ergens achteraf in een boerderijtje in Zuid-Estland. Maar zijn teruggetrokken manier van leven verhindert niet dat zijn werk een belangrijke rol speelt in de Estische cultuur: van zijn hand bestaan vertalingen van

[p. 59]

epische gedichten als Beowulf, het Nibelungenlied, de Edda en Parzifal. Lange tijd gold hij als de enige die Nederlandse literatuur direct uit het Nederlands in het Estisch kon vertalen en in kleinere kring staat hij ook bekend als dichter. Wat dat laatste betreft valt er over hem nog iets bijzonders mee te delen: hij is bij mijn weten de enige Est die ook enkele Nederlandstalige gedichten heeft geschreven. Waarschijnlijk zijn die gedichten vooral als taaloefening bedoeld en belangrijker dan deze zijn de door hem gemaakte vertalingen uit de Nederlandse literatuur, zoals De Friese postkoets van Theun de Vries, Gabriel van Henriette van Eyck en Het fregatschip ‘Johanna Maria’ van Arthur van Schendel.

Gezien zijn belangstelling voor de germaanse talen lijkt zijn interesse voor het Nederlands en de Nederlandse literatuur vanzelfsprekend, maar toen ik hem daar onlangs naar vroeg, vertelde Rein Sepp mij, dat zijn kennismaking met de Nederlandse literatuur tamelijk toevallig tot stand was gekomen.

Die kennismaking stond in nauw verband met de liberalisering van de politieke situatie in Estland in de tweede helft van de jaren vijftig, toen na de dood van Stalin een einde kwam aan een lange periode van totale terreur en het culturele leven langzamerhand begon te herleven. Een direkt gevolg daarvan was de oprichting van het aan buitenlandse letterkunde gewijde tijdschrift ‘Loomingu’ Raamatukogu. Het streven van de redactie van dit tijdschrift was boeken uit zoveel mogelijk talen in het Estisch te laten verschijnen. Voor het Nederlandse taalgebied viel de keuze op De Friese postkoets, maar omdat er in Estland niemand was die dit boek uit het Nederlands kon vertalen, werd Rein Sepp daarvoor gevraagd. Hij immers was specialist op het gebied van de germaanse talen, al was hij op dat moment het Nederlands nog niet machtig. Dat heeft hij dus tijdens het vertalen van De Friese postkoets geleerd.

Nadat hij op die manier als vertaler uit het Nederlands bekendheid had verworven, werd hem door collega-vertalers de suggestie gedaan om Max Havelaar te vertalen. Hij voelde daar wel voor, temeer, omdat hij, zoals hij mij vertelde, in die tijd in een omgeving woonde die wel iets met de wereld van het boek te maken had: zelf woonde hij in één huis met een chemicus die enige tijd op Java had gewerkt, terwijl in een kerk vlakbij een Estische schrijver, Andres Saal, begraven lag die ongeveer twintig jaar in Nederlands-Indië had doorgebracht. Deze toevallige verwijzingen naar het land van Max Havelaar in het toen van de buitenwereld hermetisch afgesloten Estland, waren opmerkelijk. Maar hoe groot de rol is die men aan het toeval en vrienden wil toeschrijven, het zijn de artistieke kwaliteiten van het boek geweest die Rein Sepp hebben doen besluiten het werk te vertalen.

Als we over de betekenis van Max Havelaar spreken, beklemtoont Rein Sepp meteen dat deze roman in de loop van de tijd niets van zijn waarde heeft verloren, maar met zijn algemeen-menselijke strekking ook de moderne mens aan zou moeten spreken. Wat is voor hemzelf deze algemeen-menselijke strekking geweest, waardoor hij zich geraakt voelde? Rein Sepp vat die samen onder

[p. 60]

de noemer: ‘de met het land verbonden problematiek’, waarmee hij doelt op de houding ten aanzien van het land, d.w.z. op wat men als het doel van de landbouw ziet: of alleen een hoge opbrengst die een uitgeput land tot gevolg heeft, of een gematigde produktie. Tot het land hoort vanzelfsprekend ook de bevolking. Die plaatselijke bevolking is altijd de eerste die de gevolgen van een goede of slechte landbouwpolitiek ervaart. Op die manier, is de conclusie van Rein Sepp, krijgt ‘de met het land verbonden problematiek’ een diepere inhoud: het wordt dan een met de mens en menselijke waarden verbonden problematiek.

Over de oordelen van andere lezers op het boek is mij niets bekend, maar de officiële, communistische visie in het verschijningsjaar was voorspelbaar. Alle kunst in de Soviet Unie stond in dienst van de communistische leer en tegen die achtergrond werd Max Havelaar beschouwd als een voorbeeld van hoe de arme Javaanse bevolking werd onderdrukt door het rijke, kapitalistische Nederland. Het door Multatuli geschetste beeld van het koloniale systeem op Java paste uitstekend in het beeld dat in de Soviet Unie van de Westerse staten gegeven werd. In het door de redacteur van de Estische vertaling geschreven nawoord werd dan ook ‘de afkeuring van het koloniale systeem’ en ‘het aan de kaak stellen van de op de maximale winst gerichte politiek van de Nederlandse burgerij’ als het thema van het boek opgevat.

Vanuit Estische oogpunt gezien was deze interpretatie niet ondubbelzinnig. Behalve dat zij het officiële communistische standpunt vertegenwoordigde, kon zij even goed gelezen worden als kritiek op de Russische overheersing van Estland. Ook Estland had toen in feite de status van een kolonie, ook daar werden alle beslissingen door ambtenaren in Moskou genomen en uit naam van het communistische ideaal werd ook ons land op een systematische manier leeggezogen. De ‘algemeen-menselijke strekking’ van Max Havelaar laat zich op verschillende manieren interpreteren.

Het jaar van de vertaling van Max Havelaar, 1973, lijkt wel een klein Multatuli-jaar in Estland te zijn geweest. Datzelfde jaar namelijk verschenen onder de titel ‘Aan niets twijfelen’ in het culturele tijdschrift Kultuur ja Elu vijftien aforismen uit Multatuli's Ideëen. Uit welke taal ze vertaald zijn, staat er niet bij, wat het vermoeden wekt dat het wel niet uit het Nederlands geweest zal zijn.

Hiermee lijkt de publikatie van Multatuliana in Estland voorlopig tot stilstand te zijn gekomen. Voor zover mij bekend zijn er geen recencies verschenen over de vertaling van Max Havelaar en zijn er ook geen andere vertalingen van Multatuli's werk gepubliceerd. Maar die 18.000 exemplaren verdwijnen natuurlijk niet uit de bibliotheken en privé-boekenkasten. En de algemeenmenselijke strekking van de roman van die ‘vurige’ Nederlandse schrijver zal ook in de toekomst menig Estisch lezer aanspreken.

[p. 61]