Over Multatuli. Delen 30-31

[p. 44]

Olf Praamstra
Het kastekort van Menado

Toen gouverneur-generaal A.J. Duymaer van Twist op 4 januari 1856 E. Douwes Dekker benoemde tot assistent-resident van Lebak, legde hij een tijdbom onder Dekkers carrière als Indisch ambtenaar. De misstanden die Dekker in Lebak zou aantreffen, in combinatie met zijn opvattingen over rechtvaardigheid en plichtsvervulling, brachten hem tot een reeks van handelingen die niet in overeenstemming waren met de door het gouvernement van een Indisch ambtenaar verlangde bedachtzaamheid. Nog geen drie maanden na zijn benoeming, op 29 maart 1856, voelde Dekker zich genoodzaakt om ontslag uit 's lands dienst aan te vragen, wat hem op 4 april verleend werd. Over de beweegredenen van Dekkers overhaaste en weinig tactvolle optreden in Lebak is een kleine bibliotheek volgeschreven. Door voor- en tegenstanders zijn de meest uiteenlopende argumenten aangevoerd om Dekkers gedrag te verklaren, te veroordelen of te verdedigen. Er is gewezen op zijn karakter en temperament, op zijn angst om vergiftigd te worden, op zijn gebrek aan kennis van de adat, op de gemoedstoestand waarin hij als gevolg van zijn Europees verlof (van 1852 tot 1855) kort voor zijn benoeming in Lebak verkeerde, op zijn al dan niet vertrouwelijke relatie met de gouverneur-generaal - en dan nog is deze opsomming niet volledig. Een argument echter dat in de vele discussies over de affaire Lebak ontbreekt en dat zeker in deze opsomming thuishoort, is het kastekort dat Dekker als secretaris van de residentie Menado (van 1849-1852) heeft achtergelaten. Ongeveer gelijktijdig met zijn benoeming in Lebak wordt hij van de schuld van ruim f3000.- die het gevolg is van dit tekort, op de hoogte gebracht.

In het algemeen bestaat de indruk dat Dekkers Indische carrière er een is van vallen en opstaan, met als dieptepunt het kastekort van ruim f 2000.- in Natal, waar hij als controleur werkzaam was - deze affaire werpt hem als ambtenaar ettelijke dienstjaren terug - en als hoogtepunt zijn werkzaamheden als secretaris van de residentie van Menado. Ook Dekker zelf moet het zo gezien hebben. Nooit heeft hij zich meer op zijn werk als Indisch ambtenaar laten voorstaan dan in een brief aan zijn broer Pieter, geschreven in Menado op 15 januari 1851, als hij daar ruim twee jaar in functie is. ‘Mijn betrekking’, schrijft hij, ‘is zeer notabel’. Als secretaris is hij ‘de regterhand van den resident’ en om het belang van zijn positie te onderstrepen tekent hij aan dat hij beschikt over ‘een doorloopende kas van ± drie ton [en] voorts drie onderkassen in de binnenlanden die ik nooit zie, doch die op maandelijksche kasrekening bij mijne hoofdverantwoording verhandeld worden. Daarbij de geldelijke administratie over dertien pakhuizen waar koffie &c van de bevolking wordt ingekocht’. Bovendien is hij

[p. 45]

president van de wees- en boedelkamer, notaris en griffier en is hij als vendumeester betrokken bij de financiële afwikkeling van de veilingen in Menado; en dat laatste was geen sinecure, want schrijft hij: ‘er wordt hier voor f150 a f200/m sjaars op publieke vendutie verkocht.’¹

Wie ook maar enigszins op de hoogte is van Dekkers omgang met geld en wie weet hoeveel Dekker met de veel eenvoudiger en, wat hoeveelheid geld betreft, zoveel kleinere kas van Natal te stellen had, kan zulke opmerkingen niet lezen zonder zich af te vragen, of dit wel goed kon gaan.

Het ging dus niet goed. Maar het duurde jaren voordat iemand erachter kwam. Zijn carrière te Menado bleef er voorspoedig uitzien en in oktober 1851 werd hij benoemd tot assistent-resident te Ambon: een overplaatsing die beschouwd kan worden als een promotie. Kort na die benoeming echter wordt hij ziek en vertrekt hij met verlof naar Nederland. Pas als hij in september 1855, na een verlof dat enkele keren verlengd werd, terugkeert in Nederlands-Indië, wordt hij geconfronteerd met de administratieve tekortkomingen in de kas van Menado.

In het Arsip Nasional te Jakarta is in het archief van het Departement van Financien een dossier bewaard bebleven met het opschrift: ‘Schulden E. Douwes Dekker, 1855 tot 1862’.² Het merendeel van de stukken in dit dossier bevindt zich ook in het Algemeen Rijksarchief in Den Haag en is in die instelling geraadpleegd en vervolgens opgenomen in de verzameling brieven en documenten in Multatuli's Volledige Werken. Zelfs zijn er in het Rijksarchief documenten en brieven over deze zaak aanwezig die in het Arsip Nasional ontbreken. Niettemin biedt het dossier in Jakarta ten opzichte van de verzameling in de Volledige Werken nog enkele aanvullingen die niet onbelangrijk zijn. Bovendien werpt het raadplegen van alle documenten die op deze zaak betrekking hebben, de vraag op wat deze schulden voor Dekker betekend hebben. De bestaande biografieën gaan hieraan voorbij of doen ze af als van geen belang.³ Maar het moet voor Dekker

1 Multatuli, Volledige werken, dl. IX, Amsterdam, 1956, p. 105-112.

2 Dossier schulden E. Douwes Dekker, 1855-1862, in: Archieven van Financien, inv. nr. 280, in: Arsip Nasional R.I. te Jakarta.

3 Vergl. J. de Gruyter, Het leven en de werken van Eduard Douwes Dekker (Multatuli), Amsterdam, 1920 (2 dln); J. Saks, Eduard Douwes Dekker, zijn jeugd en Indische jaren, Rotterdam, 1937; G. Brom, Multatuli, Utrecht/Antwerpen, 1958; F.W. Driessen, Multatuli, aanklager, strijder, realist, zijn leven, werk en betekenis, Amsterdam, 1960; G. Stuiveling, ‘Kroniek van een bewogen leven’, in: Multatuli, met bijdragen van H.A. Ett, H.S. Haasse, G.W. Huygens e.a., Hasselt, 1970, p. 7-52. In bovenstaande biografieën wordt met geen woord over deze schulden gesproken. W.F. Hermans schrijft in zijn biografie over deze periode in Multatuli's leven: ‘Dekker's kastekort bedraagt ditmaal nog geen vierhonderd gulden en kan geruisloos worden aangezuiverd.’ W.F. Hermans, De raadselachtige Multatuli, 2e dr., Amsterdam, 1987, p. 30. J. van den Bergh van Eysinga noemt de schuld wel en ook het juiste bedrag, maar zonder daar conclusies aan te verbinden. J. van den Bergh van Eysinga-Elias, Multatuli, Amsterdam, 1920, p. 54. Ook P. van 't Veer signaleert de schuld, maar hij voegt eraan toe: ‘Drukken mocht het hem niet, die schuld aan het gouvernement’. P. van 't Veer, Het leven van Multatuli, Amsterdam, 1979, p. 379-380. E. du Perron is dezelfde mening toegedaan: ‘En nauwelijks in Indië terug ontving hij, het ene na het andere, de getuigenissen van zijn als altijd slordige administratie van Menado.’ Maar: ‘Men kan er althans zeker van zijn dat deze schuld hem het lichtst gewogen heeft van alle [schulden].’ E. du Perron, ‘De man van Lebak, anecdoten en documenten betreffende Multatuli’, in: E. du Perron, Verzameld werk, dl. IV, Amsterdam, 1956, p. 224-225. Beiden geven zij overigens geen bron voor deze veronderstelling.

[p. 46]

toch buitengewoon onaangenaam zijn geweest, toen hij er vlak voor zijn benoeming te Lebak mee geconfronteerd werd, temeer omdat hij op dat moment al geplaagd werd door de vele schulden die hij tijdens zijn verlofperiode had gemaakt.

Die verlofperiode is in financieel opzicht een dieptepunt geweest in Dekkers leven. Toen hij in Nederland arriveerde, had hij ruim voldoende geld om er goed van te kunnen leven, maar het was niet genoeg voor de vorstelijke levenswijze die hij erop na hield. Intussen droomde hij van een rijke erfenis die Tine ten deel zou vallen. Maar na een jaar verlof kon hij zijn rekeningen niet meer betalen en zag hij zich genoodzaakt om ruim f1400.- te lenen van zijn broer Pieter, terwijl hij eerder al f3000.- had geleend van twee tantes van Tine. Naast deze particuliere schulden had hij van de minister van Koloniën na lang aandringen en pas nadat twee bevriende collega-ambtenaren, die evenals hij met verlof in Nederland waren, zich voor het bedrag borg gesteld hadden, nog een voorschot gekregen op zijn salaris van f2000.-.

Al deze schulden moest hij afbetalen van het salaris dat hij als assistent-resident van Lebak zou gaan verdienen: f500.- per maand. Het verleende voorschot van f2000.- werd daarop overigens al in termijnen vanaf gehouden. En daar kwamen nu nog eens de voor hem ongetwijfeld geheel onverwachte schulden uit Menado bovenop. Op die manier bleef van zijn inkomen steeds minder over. Het is aannemelijk dat de aankondiging van deze nieuwe schulden van invloed is geweest op zijn optreden in Lebak en dat deze situatie het hem gemakkelijker heeft gemaakt om ontslag te vragen: voor wat hij nodig had, bracht deze betrekking lang niet genoeg geld op. Los daarvan biedt het bestaan van deze schulden een verklaring voor zijn overhaaste vertrek uit Nederlands-Indië.

De eerste keer dat Dekker van het kastekort van Menado hoort, is in een schrijven gedateerd 31 oktober 1855. Hij is dan ruim een maand terug van verlof en bevindt zich, in afwachting van een nieuwe standplaats, in Batavia. Deze brief is niet bewaard gebleven, maar een afschrift ervan bevindt zich in het dossier in het Arsip Nasional.

[p. 47]

No. 7740
Batavia, 31 October 1855

De Directeur Generaal, waarn. Directeur van Financien, gelezen hebbende de missive der Algemeene Rekenkamer dd. 23 dezer no. 3755/88, heeft besloten te schrijven de volgende missive aan den gew. Secretaris van Menado laatst Adsistent Resident en Magistraat te Amboina E. Douwes Dekker:

Ik heb de eer UwEd. Gestr. kennis te geven, dat de Algemeene Rekenkamer, bij haar Besluit van den 23 dezer No. 88 UwEd. Gestr. heeft belast met f 2.084: 44, twee duizend vier en tachtig gulden en vier en veertig duiten, nader omschreven in het afschrift van opgemeld Besluit hier annex.

Ik verzoek UwEd. Gestr. mij ten spoedigste te willen mededeelen, of UwEd. Gestr. tegen de voormelde belasting eenig bezwaar heeft intebrengen, in welk geval ik de vrijheid neem, met overwijzing tot Art. 49 van het Reglement op het beheer van 's Lands geld middelen (Staatsblad 1831, No. 71), UwEd. Gestr. ten overvloede optemerken, dat het daarbij bedoelde beroep, door tusschenkomst van het Gouvernement, op de commissie van revisie zal moeten plaats vinden, binnen den tijd van drie maanden, en hieraan geen gevolg door UwEd. Gestr. gegeven wordende, eene nadere beslissing van het Gouvernement tot voldoening aan het besluit der kamer, zal worden geprovoceerd.

Ingeval, met betrekking tot de bedoelde belasting, geen bezwaar bij UwEd. Gestr. mogt bestaan, zal ik door de toezending eener ordonnancie van storting, UwEd. Gestr. in de gelegenheid stellen gemelde som in 's Lands kas te voldoen.

De Directeur Generaal, waarn. Directeur van Financiën,

[paraaf].

Het besluit nr. 88 is het eerste van vijf van zulke besluiten, waarin hij in totaal wordt aangeslagen voor een bedrag van 3230 gulden en 66 1/2 cent. Van elk besluit ontvangt hij een soortgelijke brief als hierboven en wel op 31 oktober (twee brieven op één dag dus) en 7 november 1855 en 11 en 26 januari 1856. Steeds krijgt hij drie maanden de tijd om tegen deze besluiten van de Algemeene Rekenkamer beroep aan te tekenen. Dat moet hem zinloos geleken hebben. Uit de besluiten die hem voor het genoemde bedrag schuldig verklaarden, blijkt dat het gaat om tekorten in de kas in zijn functie als secretaris, als president van de wees- en boedelkamer en als vendumeester te Menado, die de Algemeene Rekenkamer bij controle van zijn administratie had geconstateerd.⁴ Dekker heeft op geen van deze missiven gereageerd.⁵ Wel zal hij beseft hebben dat zij een

4 Vergl. Multatuli, Volledige werken, dl. IX, Amsterdam, 1956, p. 399-407.

5 Vergl. Multatuli, Volledige werken, dl. X, Amsterdam, 1960, p. 287-288.

[p. 48]

nieuwe aanslag op zijn inkomsten betekenden, omdat het gouvernement naar gewoonte deze schulden zou innen door inhoudingen op zijn salaris. Het maakte het terugbetalen van zijn privé-schulden er niet eenvoudiger op. Dit verklaart mogelijk ook uitlatingen in zijn aantekeningen voor een memorandum aan de gouverneur-generaal als ‘Schuld in Holland, - Kon geld krijgen door schrijven. - Niet gedaan’, ‘arme plaats, onveilig. geen procenten’ en ‘Te weinig tractement’.⁶

Na het ontslag in april 1856 reist Dekker naar Batavia, waar hij vergeefs werk zoekt. In oktober en november probeert hij een rijstpelmolen te kopen in de Preanger, maar tot zijn grote ergernis wil niemand hem de f70.000.- lenen die hij daarvoor nodig heeft. Eind dat jaar reist hij naar zijn broer Jan, tabaksplanter in de residentie Rembang. Ook die kan of wil hem niet aan een baan helpen.

Van de schulden aan het gouvernement lijkt hij voorlopig verlost. Over het voorschot van f2000.-, waarvan hij nog maar f375.- heeft terugbetaald, hoeft hij zich niet langer zorgen te maken. Op 11 november 1856 besluit de gouverneur-generaal om de borgen, de Indische ambtenaren C.G. Coorengel en R. Zellner, die dan net van hun Europees verlof zijn teruggekeerd, voor het resterende bedrag aansprakelijk te stellen; zij moeten f 1625.- betalen.⁷ De particuliere schulden aan zijn broer en aan de tantes van Tine heeft hij evenmin terugbetaald.

Maar van zijn Menadose schulden komt hij minder gemakkelijk af. Op 2 december 1856 herinnert de Algemeene Rekenkamer het departement van Financien aan Dekkers schulden en vraagt om maatregelen. Daarop richt Financien - bijna drie maanden later, op 18 februari 1857 - zich tot de resident van Batavia, met de vraag of die weet waar Dekker zich ophoudt. De resident antwoordt, dat voor zover hem bekend Dekker in Soerabaja of in de residentie Rembang is. Vervolgens vraagt - weer een maand later - Financien aan de residenten van Soerabaja en Rembang of Dekker zich daar bevindt. Op 3 april 1857 schrijft de resident van Rembang terug dat Dekker daar niet is.⁸ Een dag eerder had de resident van Soerabaja geantwoord, dat Dekker op het moment van schrijven nog in Soerabaja was, maar dat hij juist die ochtend een pas had genomen om de volgende dag met het stoomschip de Koningin der Nederlanden eerst naar Batavia en vervolgens naar Singapore te reizen om vandaar met de mailboot naar Europa te vertrekken.⁹

Het heeft er alle schijn van dat de nasporingen van Financien Dekker ter ore zijn gekomen. Daar moet hij van geschrokken zijn, want hij wist dat het gouvernement het hem bijzonder lastig kon maken. Weigerde hij de schuld van

6 Vergl. Multatuli, Volledige werken, dl. IX, Amsterdam, 1956, p. 599-600.

7 Vergl. Multatuli, Volledige werken, dl. IX, Amsterdam, 1956, p. 666-667.

8 Zie brief van de Resident van Rembang aan de Directeur van Financien, dd. 3 april 1857, in: Dossier schulden E. Douwes Dekker, 1855-1862, in: Archieven van Financien, inv. nr. 280, in: Arsip Nasional R.I. te Jakarta.

9 Vergl. Multatuli, Volledige werken, dl. X, Amsterdam, 1960, p. 289.

[p. 49]

ruim f3000.- te betalen, dan kon men hem in gijzeling nemen of beslag laten leggen op zijn bezittingen en alles wat hij nog aan geld had. Leverde dat niet genoeg op om de schuld te vereffenen, dan kon hij ‘in staat van kennelijk onvermogen’ worden verklaard, wat er op neer kwam dat hij min of meer onder curatele gesteld werd. Het was voor hem dan praktisch onmogelijk geworden om in Nederlands-Indië nog een bestaan op te bouwen.¹⁰

Het is natuurlijk de vraag of het zover zou zijn gekomen. Waarschijnlijk hadden in dat geval zijn broer Jan of de familie van Tine wel ingegrepen, maar Dekker heeft het er niet op laten aankomen. Wat dat betreft, kwam het hem goed uit dat de ambtenaren van Financien zo ruim de tijd namen om hem op te sporen. Zo kreeg hij de kans om te ontsnappen. Alleen was het onmogelijk om zonder enig bericht uit Nederlands-Indië te vertrekken. Men was verplicht om zijn vertrek zes weken van te voren in de krant aan te kondigen; dit met het oog op eventuele schuldeisers.¹¹ Voor wie dit niet wilde - en het zal duidelijk zijn, dat Dekker hier niets voor voelde - bestond de mogelijkheid om in plaats daarvan twee borgen te stellen. Van die uitweg maakte Dekker gebruik. In het dossier in Jakarta bevindt zich een ‘Acte van Borgtogt’ die de namen onthult van de personen die zo roekeloos waren om zich voor hem borg te stellen. De tekst van deze akte luidt:

S.E.W. Roorda van Eysinga, wonende te Wiedang, tabaksondernemer, en J. Hageman JCz., griffier van de landraad te Soerabaja, stellen zich borg ter voldoening aan de wet, die het voorgenomen vertrek uit Nederlandsch Indie gebiedt 6 weken van te voren bekend te maken.
Get. Soerabaja, 2 April 1857.¹²

De eerste, Roorda van Eysinga, is later bekend geworden als de auteur van het gedicht ‘De laatste dag der Hollanders op Java’ (‘De vloekzang’), dat Multatuli opnam in de ‘Aanteekeningen en Ophelderingen’ bij de vierde en vijfde druk van de Max Havelaar. Vanaf 1870 onderhouden zij een geregelde briefwisseling. In 1857 is Roorda nog administrateur van een tabaksonderneming in Rembang, een

10 Vergl. het ‘Reglement op de burgerlijke regtsvordering voor de raden van justitie en het hoog-geregtshof van Nederlandsch Indië’, art. 443-476, 491-543, 580-606 en 899-914, in: W.A. Engelbrecht, De Nederlandsch-Indische wetboeken (...), Semarang, 1890.

11 Vergl. het Staatsblad van Nederlandsch Indië voor 1818, 's-Gravenhage, 1839, p. 125-128.

12 Deze akte bevindt zich als bijlage bij een schrijven van de Directeur van Financien aan de Algemeene Rekenkamer, dd. 13 oktober 1857, in: Dossier schulden E. Douwes Dekker, 1855-1862, in: Archieven van Financien, inv. nr. 280, in: Arsip Nasional R.I. te Jakarta.

[p. 50]

collega en buurman van Dekkers broer Jan. Via hem komt hij in contact met Dekker, met wie hij onmiddellijk vriendschap sluit.¹³ De tweede borg, Johannes Hageman JCzn. (1817-1871), is een onbekende naam in de Multatuli-literatuur. Op hem kom ik straks terug.

Het gebruik maken van borgen in plaats van een aankondiging zes weken vóór het vertrek is een aanwijzing dat Dekker plotseling vertrekt. In die richting wijst ook het achterlaten van vrouw en kind, die, schrijft de resident, in Soerabaja blijven wonen.¹⁴ Dat wekt, samen met de mededeling in de Javasche Courant van 15 april 1857 dat ‘E. Douwes Dekker voor korten tijd naar Europa’ is vertrokken, de indruk dat dit vertrek slechts tijdelijk is en hij spoedig zal terugkeren. Maar hij komt niet terug. Ook niet als Tine twee maanden later, op 1 juni, in Soerabaja bevalt van een dochter. Dekker had Nederlands-Indië voorgoed verlaten.

Dat stelde Financien voor het probleem hoe nu deze schuld van ruim f 3000.- te incasseren. Zo gauw de brief van de resident van Soerabaja in Batavia binnenkomt en duidelijk is dat Dekker ontsnapt is, schrijven de ambtenaren van Financien met kerende post, op 10 april, aan de resident, dat nu de borgen de schuld moeten betalen.¹⁵ Als zij op 4 mei op die brief nog geen antwoord hebben ontvangen schrijven zij opnieuw aan de resident, nu met het verzoek om mededeling of de borgen het verschuldigde bedrag al hebben betaald.¹⁶ Op 20 mei antwoordt de resident daarop met de mededeling dat de borgen weigeren te betalen.¹⁷ Daarop ontstaat een uitvoerige correspondentie tussen Financien, de Algemeene Rekenkamer en de procureur-generaal van het Hooggerechtshof te Batavia over de vraag of men de borgen volgens de wet tot betaling kan verplichten. De conclusie is uiteindelijk, dat dat niet kan.¹⁸ Maar intussen heeft vooral de tweede borg, Hageman, het knap benauwd gehad, zoals jaren later blijkt uit een ingezonden stuk in het Handelsblad voor Passoeroewan en Omstreken. Als er in 1870 en 1871 in de Indische dagbladen artikelen verschijnen waarin Multatuli als een martelaar wordt voorgesteld en de lezers worden opgeroepen om geld voor hem in te zamelen, reageert hij met een verontwaardigd verslag van wat er die

13 Vergl. Multatuli, Volledige werken, dl. XIV, Amsterdam, 1982, p. 536.

14 Vergl. Multatuli, Volledige werken, dl. X, Amsterdam, 1960, p. 289.

15 Missive van de Directeur van Financien aan de Resident van Soerabaja, dd. 7 april 1857, in: Dossier schulden E. Douwes Dekker, 1855-1862, in: Archieven van Financien, inv. nr. 280, in: Arsip Nasional R.I. te Jakarta.

16 Missive van de Directeur van Financien aan de Resident van Soerabaja, dd. 4 mei 1857, in: Dossier schulden E. Douwes Dekker, 1855-1862, in: Archieven van Financien, inv. nr. 280, in: Arsip Nasional R.I. te Jakarta.

17 Missive van de Resident van Soerabaja aan de Directeur van Financien, dd. 20 mei 1857, in: Dossier schulden E. Douwes Dekker, 1855-1862, in: Archieven van Financien, inv. nr. 280, in: Arsip Nasional R.I. te Jakarta.

18 Vergl. Multatuli, Volledige werken, dl. X, Amsterdam, 1960, p. 290.

[p. 51]

tweede april 1857 in Soerabaja is voorgevallen:

Op zekeren Julij-dag [moet zijn: april] ten kantore van den Ass. Resident voor de politie te Soerabaya, Pieter Swerver zijnde, kwam dáár een mij onbekend heer, die bijzonder veel haast scheen te hebben, een valen rok en muts met zilver galon droeg, - dus een ambtenaar van rang scheen te zijn, waarom dan ook de wachthebbende oppasser dien heer binnen liet, bij voorrang van anderen.
Niet lang daarna deed de heer Swerver mij binnen komen, stelde mij voor: de heer Douwes Dekker, Assistent Resident, broeder van den Tabaksondernemer, dito gebuig, gegroet, - handdruk.
Daarna begon het volgende gesprek:
S. Mijnheer Douwes Dekker wenscht naar Europa te gaan.
Ik. Daar heb ik niets tegen.
S. Ja maar, mijnheer wil met de mail gaan.
Ik. Geen bezwaar; als schutterij en vendukantoor voldaan zijn.
D.D. Ik woon hier niet, en heb hier geene schulden.
Ik. Dan nog minder bezwaar.
Sw. Ja maar, mijnheer wil nu dadelijk gaan.
D.D. Weet U, ik wou den keizer Nap. gaan spreken en de keizerin eens zien, en passant onder weg.
Ik. Ook dáártegen kan ik niets inbrengen.
Sw. Ja maar, mijnheer moet een pas hebben.
Ik. Welnu, u is bevoegd om die uittereiken.
Sw. Ja maar, mijnheer heeft nog niet geannonceerd voor vertrek.
Ik. Mijnheer zal toch eerst over Batavia gaan: laat ZEd. dáár een pas nemen.
D.D. Ik heb haast, weet u; zoudt u maar niet voor mij borg of gemachtigde willen zijn volgens gewoonte, dan kan ik nu hier een pas krijgen.
Sw. Als gij dit wilt doen, dan zal ik de pas uitreiken.
Ik. Goed; hoeveel schulden heeft U?
D.D. Och niet veel, misschien vierduizend gulden; ik moet absoluut in Europa wezen en kom terug.
Ik. En wie zal de andere borg zijn?
D.D. De heer Roorda van Eysinga te Wiedang in Bodjonegoro.
Ik. Zend mij dan maar een zegel van een gulden, ik zal u zoo een borgtogt schrijven.
Sw. Nu dan zal ik de pas maar vast schrijven.
En de heer Swerver sneed uit het mailpassen-boek eene fransche formule, vulde het in, met het signalement van den heer D.D. en toen het stuk gereed, en ook door D.D. geteekend was, ontving D.D. den pas, ging er mede weg, - en men zag hem te Soerabaya nimmer weder, wijl hij des anderen daags aan boord

[p. 52]

naar Batavia ging, - den vierden Augustus [moet zijn: 8 april] te Batavia aankwam, den achtsten Augustus [moet zijn: 12 april] per mailstoomer van dáár vertrok, volgens de Javasche Courant.
De zoogenaamde borgtogt werd dus eerst nader geschreven, geteekend en aan 't politie-bureau te Soerabaya bezorgd ter bewaring, zonder dat de heer E.D.D. gemarteld werd of moeite had, of zelfs het zegel betaalde.
Het was nog vóór den tijd der telegraafdraden, dus 1858 of 1857. Eenige dagen later kwam er van den Direkteur Generaal aan den Resident, - toen de heer Pieter Vreede Bik, in 1858 afgetreden, - een brief, gedagteekend Batavia 5 Augustus [moet zijn: 28 maart], houdende navraag naar den heer E.D.D. - dus precies op den tijd toen deze te Batavia aanwezig was.
Nadat het antwoord te Batavia ontvangen was, was de heer E.D.D. dus goed en wel op weg, - op Pinang of Singapore, - vertrokken van Batavia zonder martelarij, zonder hinder, en men zocht naar hem te Soerabaya, toen hij visites maakte te Batavia. [...]
Maar nu kwam er navraag, hoe men aan den heer E.D.D. een pas had gegeven; en dáárop ontving een der borgmannen een soerat [brief] van den Resident, met soerat van den Directeur Generaal, met bevel om ‘vooreerst’ drieduizend twee honderd guldens in 's Lands kas te storten, zijnde onvoldane of absent geblevene penningen in 's Lands kas te Menado, - onder bedreiging van Prokureur Generaals handen, enz., enz., enz.¹⁹

Van de in dit stuk genoemde data klopt niet veel, maar voor het overige lijkt het, gelet op de hierboven genoemde feiten, een betrouwbaar verslag van wat er gebeurd is. Een verslag dat uitwijst, dat Multatuli in 1857 halsoverkop Nederlands-Indië heeft verlaten, en dat hij door te doen alsof hij nog steeds assistent-resident was, de arme Hageman ertoe heeft verleid om zich voor hem borg te stellen. Duidelijk is ook dat Hageman veertien jaar later nog woedend is over de manier waarop hij er toen is ingeluisd.

Op dit artikel van Hageman reageert een paar maanden later Roorda van Eysinga. Hij ontkent niet wat Hageman hier over Dekkers vertrek meedeelt, maar hij vindt zijn boosheid overdreven. Hageman moet zich niet aanstellen, is de teneur van Roorda's reactie. Iedereen immers wist dat zo'n borgstelling een loze formaliteit was, dat men nooit op grond daarvan gedwongen kon worden om iemands schulden te betalen. Daarom had hij zelf geen ogenblik geaarzeld om voor Dekker borg te staan, toen hem dat gevraagd werd, hoewel hij wist dat Dekker schulden had.

Opmerkelijk in deze ingezonden brief van Roorda is, dat Dekker tegenover hem eveneens aankondigt van plan te zijn om een bezoek te brengen

19 Handelsblad voor Passoeroewan en Omstreken, 11 januari 1871; dit artikel is overgenomen in De Locomotief van 17 januari 1871 en daaruit overgedrukt in: Multatuli, Volledige werken, dl. XIV, Amsterdam, 1982, p. 379-382.

[p. 53]

aan Napoleon III. Wat Dekker daarmee beoogde, is onduidelijk, maar zeker is dat hij er veel van verwachtte. Tegen Roorda zei hij:

Als gij eene schuldvordering krijgt, antwoord dan maar, dat gij er mij over schrijven zult. Over zes maanden kom ik terug als millionair. Wij zullen dan samen het gemeste kalf slachten. Als ik u eerder gekend had, zouden wij reeds nu samen doen. Maar ik heb mijn plan alleen uitgewerkt en ga nu alleen naar Napoleon en Victoria. - Met die lamme koopluî hier is niets te beginnen.²⁰

Roorda is overigens in zijn reactie wel erg laconiek. Dat is ook de kritiek van Hageman, als hij deze ingezonden brief leest. Zo vanzelfsprekend was het niet, dat zij indertijd niet voor Dekkers schulden hoefden op te draaien.²¹ Gezien de hiervoor genoemde uitvoerige correspondentie tussen Financien, de Algemeene Rekenkamer en de procureur-generaal van het Hooggerechtshof heeft Hageman daarin gelijk. Zowel hij als Roorda hebben geluk gehad, dat het de directeur van Financien aan rechtsgronden ontbrak om hen ook daadwerkelijk tot het betalen van het Menadose kastekort te dwingen.

Ook Dekker zelf heeft deze schuld nooit betaald. Als in 1860 ten gevolge van de verschijning van Max Havelaar Multatuli volop in het nieuws is en men in Batavia in de kranten leest dat hij in Nederland gesignaleerd is, verzoekt de Algemeene Rekenkamer aan Financien om nog eens een poging te doen deze uitstaande schuld te innen. Daarop schrijft de directeur van Financien aan de gouverneur-generaal een uitvoerig verslag van de gang van zaken, waarin hij meedeelt dat Dekker f3230.66 ½ schuldig is, dat er evenwel een bedrag van f832.- aanwezig is, dat Dekker in verband met het beheer van de kas in Menado indertijd als borgstelling gestort had, welk bedrag op de schuld in mindering gebracht zou kunnen worden, maar dat het restant nu in Nederland van hem gevorderd moet worden. Vervolgens schrijft op 7 september de gouverneur-generaal aan de minister van Koloniën met het verzoek die schuld op de gewezen ambtenaar Douwes Dekker te verhalen.²² De minister antwoord op 7 mei 1861 dat er op dat ogenblik op Dekker geen verhaal mogelijk is vanwege ‘den hoogst ongunstigen geldelijken toestand waarin hij verkeert’, maar dat hij hem zal berichten, dat hij voor een som van f2398.66 ½ ‘'s lands debiteur’ blijft. Intussen adviseert hij de gouverneur-generaal dat die ‘som (...) om alvast tot afsluiting der betrokkene boeken te kunnen geraken, daarin [zou] kunnen worden afgeschreven als ware

20 Vergl. Multatuli, Volledige werken, dl. XIV, Amsterdam, 1982, p. 536-540; het citaat op p. 537.

21 Vergl. Multatuli, Volledige werken, dl. XIV, Amsterdam, 1982, p. 545-547.

22 Vergl. Multatuli, Volledige werken, dl. X, Amsterdam, 1960, p. 277, 287-291, 308-309, 430-431.

[p. 54]

dat bedrag voorloopig genomen voor rekening van den lande’.²³ De minister rekent er kennelijk niet op Dekker dit bedrag nog zal betalen. In Indië volgt men zijn advies op, zoals blijkt uit het antwoord van de gouverneur-generaal aan de minister.²⁴ Dit antwoord, gedateerd 3 april 1862, is het laatste document dat op deze zaak betrekking heeft. Vanaf dat moment behoort het kastekort van Menado tot de geschiedenis.

23 Vergl. Multatuli, Volledige werken, dl. X, Amsterdam, 1960, p. 436-437.

24 Vergl. Multatuli, Volledige werken, dl. X, Amsterdam, 1960, p. 619-620.