Over Multatuli. Delen 30-31

[p. 40]

Dik van der Meulen
Olf Praamstra
Droogstoppel en Slijmering in het Urdu, een interview met de vertaler van Max Havelaar

In 1983 verscheen in Pakistan een vertaling van Max Havelaar. De vertaler was Ahmed Bashir, die enkele jaren geleden overleed. Bashir werd werd met zijn vertaalwerk geholpen door Farooq Khalid. Farooq Khalid (in 1950 geboren in Lahore) woont sinds 1979 in Amsterdam. Na zijn studie Engels schreef hij voor kranten en tijdschriften: eerst journalistiek proza, vervolgens verhalen. Khalids eerste roman, Zwarte Spiegels, verscheen in 1977. Het was een groot succes. Het boek werd voor de radio tot hoorspel bewerkt en hij ontving er Pakistans belangrijkste literaire prijs voor. Onmiddellijk na het verschijnen van de roman verliet Khalid Pakistan.

Na Max Havelaar vertaalde hij samen met Bashir Van oude menschen, de dingen, die voorbij gaan; en na het overlijden van Bashir heeft Khalid alleen Eline Vere vertaald. Vervolgens heeft hij nog een begin gemaakt met de vertaling van De kleine Johannes, maar door problemen met zijn opdrachtgever, de Stichting voor Vertalingen (in 1991 failliet gegaan en opgevolgd door het Nederlands Literair Produktie- en Vertalingenfonds), heeft hij dit werk niet kunnen voltooien. Farooq Khalid schrijft en vertaalt in het Urdu, Pakistans officiële taal.

Hoe bent u met de Nederlandse literatuur in aanraking gekomen?

Na mijn vertrek uit Pakistan woonde ik een tijd lang in Engeland. Daar kwam ik via een Nederlandse vriendin in contact met iemand van de Stichting voor Vertalingen. We werden vrienden. Hij zei: je bent schrijver, waarom vertaal je niet wat Nederlandse klassieken? En hij liet me het boek van Multatuli lezen, Max Havelaar. In een Engelse vertaling, natuurlijk. Ik vond het erg mooi. Het was het eerste Nederlandse boek dat ik las.

Ik vond Multatuli een moedige schrijver. Er is een onmiskenbare kracht in zijn boek. Ik besloot naar Nederland te gaan en aan een vertaling te werken, samen met Ahmed Bashir, die aan de universiteit van Leiden werkte. Bashirs Urdu was niet zo goed, vandaar dat ik zijn vertaling geredigeerd heb. Dat is jaren geleden; ik heb daarbij gebruik gemaakt van die Engelse vertaling en van het origineel.

Daarna las ik meer Nederlandse boeken; ik vertaalde twee boeken van Couperus: Van oude menschen en Eline Vere. Ze zijn verschillend, hè, Multatuli en Couperus. Maar ze zijn allebei goed, vind ik. Het laatste boek waaraan ik gewerkt heb in opdracht van de Stichting voor Vertalingen, is - ik noem het een ongebo-

[p. 41]

ren kind - De kleine Johannes van Van Eeden. Terwijl ik eraan werkte vernam ik dat de Stichting er financieel slecht voorstond. Ik ontving slechts een deel van het geld; toen ging de Stichting failliet. De rest van het geld heb ik nooit ontvangen en ik ben daarom met de vertaling gestopt. Om het project te kunnen voortzetten, heb ik naar iedereen brieven geschreven, zelfs naar de koningin, maar met de antwoorden die ik kreeg viel niets te beginnen.

Overigens bestonden er ook nog plannen om brieven van Multatuli te vertalen, en een aantal van zijn gedichten. Maar door de problemen met De kleine Johannes lijkt die vertaling eveneens van de baan. De opvolger van de Stichting voor Vertalingen, het Nederlands Literair Produktie- en Vertalingenfonds, is er niet in geïnteresseerd.

Wat vindt u van de Nederlandse literatuur?

In mijn ogen is Max Havelaar een uitzondering. Het staat dichter bij de Indiase literatuur dan andere Nederlandse boeken. Dat komt vooral door de hartstocht erin. Er zijn twee soorten hartstocht: die van individuen, die je aantreft bij iemand als Couperus, bijvoorbeeld in Eline Vere en Van oude menschen. Maar in Max Havelaar gaat het niet om individuele hartstochten; het boek als geheel is hartstochtelijk. Er gaat een revolutionaire kracht van uit. Het is een gevolg van het idealisme van Multatuli.

In mijn inleiding bij de vertaling van Max Havelaar heb ik bovendien geschreven dat het boek een beeld geeft van een koloniale situatie die ook in India en Pakistan bestond, vóór de onafhankelijkheid, toen de Britten er nog de baas waren. En in het boek wordt beschreven hoe iemand, vanuit een sterk ontwikkeld gevoel voor rechtvaardigheid, tegen die koloniale maatschappij in opstand komt en daardoor als het ware maatschappelijk zelfmoord pleegt. Max Havelaar is een Nederlands bestuurder, maar hij zet zich geweldig tegen Nederland af. Met een prachtig, dynamisch resultaat. Als Pakistaan herkende ik de situatie onmiddellijk.

Max Havelaar is in veel opzichten duidelijk 19de-eeuws. Is het mogelijk dat in modern Urdu over te brengen?

De Engelse vertaling is in elk geval heel modern, maar ook het origineel is wat dat betreft niet moeilijk. De roman is in zekere zin erg eenvoudig. Hij gaat over menselijke waarden en gevoelens, van verschillende klassen.

En het vertalen van namen als Slijmering, Sjaalman, Droogstoppel en Wawelaar?

In het Nederlands zijn deze namen erg mooi. Ze betekenen iets. Maar we hebben ze niet vertaald. We hebben in voetnoten uitgelegd wat ze betekenen. Ook andere woorden en uitdrukkingen, zoals het woord prauw, hebben we in een voetnoot verklaard.

[p. 42]

Farooq Khalid

[p. 43]

In Indonesië kon Max Havelaar pas heel laat worden vertaald, omdat de Indonesische machthebbers, na de onafhankelijkheid, bezwaar hadden tegen de inhoud. Sommige inlandse bestuurders worden er bijvoorbeeld als collaborateurs en schurken afgebeeld.

In Pakistan was het geen enkel probleem. Daar waren ze erg blij met de vertaling.

Ook op religieuze gronden was er geen bezwaar; in Pakistan kunnen ook niet-islamitische boeken, zoals de bijbel, worden gepubliceerd. Zolang de islam niet direct wordt aangevallen, zoals (volgens sommigen) in Rushdie's Satanic verses, zijn er geen problemen in Pakistan, zelfs niet als een boek atheïstisch is. Ook met mijn eigen boek, Zwarte Spiegels, heb ik geen problemen gehad, ondanks het atheïsme van de hoofdpersoon.

Hoe waren de reacties toen Max Havelaar in Pakistan verscheen?

Men was erg enthousiast. De critici schreven dat het een boek was dat vanwege het onderwerp het Pakistaanse volk wel moest aanspreken. Bovendien vond men het vanuit literair oogpunt iets heel bijzonders; het viel op in de stroom van de vele boeken die elk jaar verschenen, het sprong eruit. Men was blij dat het boek eindelijk in het Urdu was vertaald. Ook de verkoop liep voorspoedig. De oplaag was, meen ik, vierduizend exemplaren. Ik heb gehoord dat ze nu bezig zijn met een tweede druk. Trouwens ook in Nederland is er veel belangstelling voor de vertaling. Ik ben benaderd door bibliotheken die ernaar op zoek zijn, omdat veel Surinamers Urdu spreken.

Overigens moet ik u vertellen dat ik Max Havelaar zo mooi vind, dat ik het graag in het Punjabi (naast het ‘officiële’ Urdu een van de belangrijkste talen in Pakistan) zou willen vertalen. Ik praat vaak over het boek, want het heeft me geraakt. Alleen het geld...

Misschien ligt hier een taak voor het Multatuli-Genootschap; het is tenslotte een van de doelstellingen van het Genootschap Multatuli over de hele wereld bekend te maken.

Ik zou het in het Hindi (de belangrijkste taal in India) èn in het Punjabi kunnen vertalen. Er bestaat niets van Multatuli in deze talen. Veel hoeft het niet te kosten; tienduizend gulden per vertaling het uitgeven inbegrepen. Als ik het geld krijg, zorg ik ervoor. Ook zou ik graag nog, voordat ik doodga, Multatuli's brieven en gedichten vertalen en een aantal van zijn Ideën. Dat kan een prachtig boek worden. Maar als het door gebrek aan geld niet uitgegeven kan worden, dan heeft het weinig zin om iets te vertalen; dan laat ik mijn eigen werk voorgaan.