Over Multatuli. Delen 28-29

[p. 90]

Nop Maas
Olf Praamstra
De historisch-kritische editie van Max Havelaar
een interview met Annemarie Kets-Vree

Annemarie Kets-Vree studeerde Nederlandse taal- en letterkunde te Utrecht, waar zij in 1983 promoveerde op een proefschrift over de theorie en praktijk van de historisch-kritische editie. Van 1984 tot 1990 was zij als wetenschappelijk medewerker van het Bureau Basisvoorziening Tekstedities, de voorloper van de afdeling Neerlandica van het Constantijn Huygens Instituut, belast met het verzorgen van een historisch-kritische editie van Max Havelaar, die begin 1992 is verschenen. Sinds 1987 maakt zij deel uit van het bestuur van het Multatuli-genootschap.

Hoe kijk je terug op het project nu het na zoveel jaren is voltooid?

Toen ik voor dit project werd aangenomen, ben ik begonnen met het maken van een overzicht van wat er in een historisch-kritische editie van Max Havelaar zou thuishoren. Dat was in ieder geval de tekst voorzien van een variantenapparaat, maar ook, omdat het een historische tekst is, een commentaar; verder de receptiegeschiedenis, een primaire en een secundaire bibliografie; kortom, er ontstond een enorme waslijst van dingen die erin zouden moeten. Dit plan voor, zeg maar, een ideale historisch-kritische editie heb ik voorgelegd aan de commissie, die het project begeleidde. Meteen was duidelijk, dat zo'n editie nooit verwezenlijkt zou kunnen worden. Want dan moet je denken in termen zoals in Duitsland, waar een heel team tien tot vijftien jaar lang aan het werk is. Dat was hier niet aan de orde. Dus heb ik mijn onderzoek in een aantal opzichten beperkt en ben ik prioriteiten gaan stellen.

Uiteindelijk is het resultaat een editie die bestaat uit een leestekst, een variantenapparaat, een uitvoerig commentaar en een inleiding waarin de drukgeschiedenis uiteengezet wordt. Welk onderdeel vind je zelf, afgezien natuurlijk van de tekst, het belangrijkst?

De commentaar. Hoewel ook de tekstgeschiedenis uiteraard goed uitgezocht moest worden. Ik vond het bovendien heel verrassend dat juist de drukgeschiedenis van de Havelaar zoveel heeft opgeleverd. Want nu je me vraagt om het project te evalueren: dat was een enorme verrassing. Ik begon aan het onderzoek met de houding van wat moet daar nu nog aan uitgezocht worden. Het is het meest onderzochte boek uit de hele Nederlandse letterkunde. En

[p. 91]

als je dan in een heel vroeg stadium van je onderzoek een nieuwe, tot dan toe onbekende druk vindt, dan sta je wel even te kijken.

Maar de commentaar vind ik toch het belangrijkst. Dat zou het startpunt moeten zijn voor nieuwe interpretaties en verdergaand onderzoek. Zelf heb ik me bij het maken van de annotaties heel terughoudend moeten opstellen, om de feiten zo objectief mogelijk te vermelden. Maar je doet tijdens dat werk natuurlijk wel ideeën op. Zo zou ik graag een artikel willen schrijven over het Pak van Sjaalman. Nu is dat een verzameling losse noten, maar ik heb het idee dat je daar heel mooi een portret van Max Havelaar uit kunt destilleren.

Zo heeft, denk ik, iedere editeur wel ideeën die hij niet in zijn editie kwijt kan, maar waar hij later in artikelen nog eens op terug kan komen. En natuurlijk zou ik het buitengewoon toejuichen, als dit ook voor andere mensen zou opgaan, als deze editie voor anderen een bron wordt om verder te gaan. Want dat vind ik een beetje onbevredigend met al die Akademie-delen tot nu toe: er staan mooie delen in de kast, maar de stilte van het onderzoeksveld is oorverdovend. En dat, terwijl zo'n editie juist het startpunt zou moeten zijn voor nieuw onderzoek. Er ligt nu een enorme hoeveelheid nieuw materiaal.

Was het annoteren van Max Havelaar niet een buitengewoon tijdrovend werk?

Soms wel, soms niet. Ik heb wel eens dagen gezocht naar een onbetekenend détail. Maar als je eenmaal je criteria hebt vastgelegd en, in overleg met de projectcommissie, bepaalde categorieën hebt aangewezen van zaken die geannoteerd moeten worden, dan moet je consequent zijn. Bovendien neemt er op een bepaald moment een vreemd soort monomanie bezit van je. Het doet er niet toe wat je zoekt, je wilt het gewoon vinden. Al vind je natuurlijk nooit alles. Bovendien heb ik het idee dat Multatuli soms, bijvoorbeeld in de passages over het toneel in het begin van het boek, niet specifiek naar een bepaald stuk verwijst, maar eerder een parafrase geeft, in zijn eigen woorden, van een bepaald genre.

Maar dat is natuurlijk ook het soort oplossing dat je kiest als je het concrete geval niet kunt vinden.

Ja, dat is zo. Daar moet je dus voorzichtig in zijn. Dat moet je uit je formuleringen laten blijken. Maar in dergelijke gevallen heb ik deskundigen ingeschakeld en als die het ook niet weten en het staat evenmin in de boeken waar ze je naar verwijzen, dan houdt het op. Bovendien leer je in de loop van de tijd de werkwijze van een auteur wel een beetje kennen. En ik heb inderdaad de overtuiging dat Multatuli vaak niet specifiek verwijst, maar parafraserend een genre, of kenmerk van een genre weergeeft. Maar je moet voorzichtig

[p. 92]

blijven. Want vaak heeft hij wel degelijk een concreet geval uit de actualiteit op het oog. Ook in hele kleine dingetjes blijkt hij verschrikkelijk precies.

Hij maakt op jou dus wel een betrouwbare indruk?

Ja, ik ben, vooral wanneer je rekening houdt met het enorme aantal verwijzingen naar de werkelijkheid in het boek, onder de indruk geraakt van de precisie waarmee hij de feiten weergeeft zoals ze zijn. Wel is het zo, dat hij soms voor hem onaangename dingen weglaat, waarvan wij zeggen, dat als je dit verhaal wil vertellen, dat dat er dan ook bijhoort. Vooral in de weergave van de gebeurtenissen te Natal zitten veel discrepanties tussen de werkelijkheid en wat hij vertelt. Dat heb ik in de noten ook laten zien. Max Havelaar is geen betrouwbare autobiografie. Maar dat kan het ook niet zijn, omdat het een pleidooi is. Multatuli wilde zijn eigen zaak naar voren brengen en dan ga je inderdaad de zaken oppoetsen en mooier maken dan ze in werkelijkheid zijn. Maar ik heb absoluut niet de overtuiging dat hij erop uit was om de boel te beduvelen, voor te hegen, of wat dan ook.

Heb je het idee dat door jouw commentaar de oplossing van bijvoorbeeld de zaak-Lebak dichterbij is gebracht?

Ik denk dat dat een kwestie is waar je altijd verschillend tegenaan kan blijven kijken. Het is een kwestie van interpretatie. Zelf ben ik van mening dat men in de beoordeling van de zaak-Lebak veel meer rekening moet houden met de verlofperiode die daar onmiddellijk aan voorafgaat. Die speelt in zijn gedrag daar een belangrijke rol. Z'n Indische carrière als geheel is tot z'n verlof toch eigenlijk problematisch geweest. De overheersende indruk is, dat hij meer een probleemgeval dan een veelbelovende ambtenaar was. Maar in Nederland gedraagt hij zich tijdens zijn verlof als iemand die het helemaal gemaakt heeft. Hij logeert in de duurste hotels, hij hangt de Rodolphe uit. Hij wil eigenlijk helemaal niet meer terug naar Indië, zelfs niet als z'n geld op is. Dan krijg je die beschamende vertoning van alsmaar weer voorschotten vragen en alsmaar weer uitstel. Dat gaat de normale procedure ver te buiten. Op een gegeven moment worden zelfs de minister en de koning erbij ingeschakeld. Maar uiteindelijk moet hij naar Indië terug en ik denk dat hij dan in een gemoedsgesteldheid verkeert van het is nu alles of niets. Hij bevindt zich in het midden van zijn leven en denkt: als ik het nu niet maak, dan maak ik het nooit meer. En vervolgens loopt hij veel te hard van stapel. Hij wil laten zien, dat hij iemand is met bijzondere capaciteiten, iemand die in een erkend moeilijk gebied als Lebak eens even orde op zaken zal stellen. Dan heeft hij alle verhoudingen uit het oog verloren. Want wat Multatuli voorstelde, het verwijderen van de regent en vervolgens een onderzoek tegen hem instellen, was natuurlijk buitengewoon ingrijpend. En ingrijpende dingen krijg je niet

[p. 93]

op een achternamiddag voor elkaar. Als hij iets had willen bereiken, dan had hij moeten overleggen, dan had hij bewijsmateriaal moeten verzamelen, dan had hij misschien twee of drie jaar lang een zaak tegen de regent moeten opbouwen en vervolgens z'n omgeving mee moeten zien te krijgen en dan had hij, na die periode, een goede kans gehad dat het hem gelukt was om de regent en andere hoofden die zich aan knevelarij schuldig hadden gemaakt, te doen ontslaan. De zaak is niet zozeer dat hij geen gelijk had, maar hij heeft het volstrekt verkeerd aangepakt.

Wat je vervolgens de overheid zou kunnen verwijten is, dat men, toen uit een onderzoek dat na zijn ontslag werd ingesteld, bleek dat er inderdaad een hoop mis was in Lebak -, dat men toen nooit overwogen heeft Multatuli te rehabiliteren. Misschien waren ze blij, dat ze van hem af waren. Daar zou nog eens een onderzoek naar moeten worden gedaan: hoe afwijkend was het gedrag van Multatuli als Indisch ambtenaar, hoe grillig was zijn carrière.

Is dit waar je op doelt, als je in de inleiding bij de commentaar schrijft, dat er nogal wat lacunes in het Havelaar-onderzoek zijn.

Onder andere. Het zou heel nuttig zijn om Dekkers Indische loopbaan eens in een historisch perspectief te plaatsen. Een heel nuttig onderzoek, dat me ook leuk lijkt om te doen. Je zou bijvoorbeeld in het Algemeen Rijksarchief van een bepaalde groep ambtenaren, zij die ongeveer gelijk met hem in dienst zijn getreden, de stamboeken en conduitestaten op kunnen vragen om hun onderlinge carrières te vergelijken.

Maar er zijn nog wel meer lacunes. Zo heb ik tijdens het project veel gehad aan studies van specialisten uit andere disciplines. Het artikel van I. Kisch bijvoorbeeld over de twee processen, die Multatuli met Jacob van Lennep gevoerd heeft over het kopijrecht van Max Havelaar. Kisch is jurist en heeft daarom kennis van zaken, die wij als neerlandici missen. Dat geldt ook voor het artikel van C. Fasseur over ‘Het Indië van Multatuli’, dat een tiental jaren geleden in Over Multatuli is gepubliceerd. Hij plaatst Douwes Dekker in dat artikel in een historische context. Van zulke artikelen zouden er veel meer moeten zijn.

En dan is er de receptie-geschiedenis: dat is een belangrijke lacune. Oversteegen heeft een boek geschreven over Multatuli en de kritiek, maar wat daar in staat is lang niet genoeg: het is te kort, te beperkt en te weinig. Als er nu ergens receptie-onderzoek naar gedaan zou moeten worden in de Nederlandse letterkunde, dan is het wel naar Max Havelaar. Juist omdat het zo'n omstreden boek is, en omdat er van die gevestigde meningen over bestaan.

Ach, als je er voor gaat zitten, dan zijn er nog wel meer lacunes te ontdekken. Waar ik zelf ook heel benieuwd naar ben, is de literair-historische

[p. 94]

context van het boek. Wat verscheen er, afgezien van de Max Havelaar, in 1860 nog meer aan literaire werken. Wat voor soort werken waren dat en hoe past die Havelaar daar in. Was dat nu een zeer buitenissig boek, of viel het wel mee?

Lacunes te over dus, maar nu terug naar jouw boek. Hoe staat het eigenlijk met de varianten. Heeft dat onderzoek aan je verwachtingen voldaan?

Nee, dat is me tegengevallen. Daar hadden ik, en ook anderen, veel meer van verwacht. Verschillende mensen hebben zich in het verleden over die varianten uitgelaten en herhaaldelijk is gezegd en geschreven, dat het niet alleen hoognodig zou zijn om alle varianten van de Havelaar eens op een overzichtelijke manier te publiceren, maar dat zo'n overzicht van de varianten ook heel interessant zou zijn. Ik had echter al gauw in de gaten dat het nu niet van die varianten zijn om van je stoel te vallen.

Die verwachting bestond wel. Dat komt waarschijnlijk door wat Stuiveling geschreven heeft over de varianten in het handschrift en de ingrepen van Van Lennep, maar achteraf blijkt dat Stuiveling daarmee toch wel de krenten uit de pap heeft gehaald. Ook de varianten tussen de drukken vielen me tegen. Zelfs vraag ik me af, als men vooraf geweten had wat dit onderzoek op zou leveren, of men wel zo sterk op zo'n variantenapparaat zou hebben aangedrongen.

Hoe komt het dat het zo tegenvalt?

Dat heeft met de aard van het materiaal te maken. Van de Max Havelaar is geen ontstaansmateriaal overgeleverd, of maar heel ten dele. Je hebt het nethandschrift en daar zitten een paar veranderingen van Multauli zelf in, maar verder zijn het toch vooral de redactionele en censurerende ingrepen van Van Lennep. En voor de rest is het een drukgeschiedenis, een interessante drukgeschiedenis, zeker vanwege de vierde en de vijfde druk - ik wil nu ook weer niet zeggen, dat het allemaal niets voorstelt -, maar het is niet echt om van je stoel te vallen.

Toch is het werk niet voor niets geweest. Voor een onderzoek naar Multatuli als stilist is het variantenapparaat van groot belang. Bovendien weet je van te voren niet hoe het onderzoek gaat reageren op wat je in zo'n editie aanbiedt. Hugo Brandt Corstius bijvoorbeeld was in zijn recensie in De Volkskrant juist heel enthousiast over de varianten. Ook voel ik wel wat voor de suggestie van Tom van Deel, die in een recensie in Trouw heeft voorgesteld om alle versies van de Japanse steenhouwer met elkaar te vergelijken. Dan heb je een beperkt, afgerond stuk uit het boek, dat je zou kunnen gebruiken om te zien, wat er stilistisch in verandert en wat zo'n onderzoek oplevert.

[p. 95]

Nu we het toch over recensies hebben. Wil je nog reageren op de recensie van Hermans in NRC/Handelsblad?

Nee hoor. Die diskwalificeert zichzelf.

Tenslotte nog één vraag. Hoe is het nu om zes jaar lang zo intensief met Multatuli bezig te zijn. Hoe denk je nu over hem?

Ik maak een heel duidelijke scheiding tussen de mens en de kunstenaar. Voor de kunstenaar heb ik een grote, grote bewondering; Multatuli is een fantastisch stilist, iemand die afgezien van de Havelaar ook met z'n Minnebrieven en z'n Ideën mij nog steeds aanspreekt, iemand die ik heel graag lees, en die mij nog steeds weet te verrassen. Maar als mens bevalt hij me helemaal niet. Ik erger me mateloos aan het volstrekt inconsequente in z'n gedrag. In zijn geschriften is hij een grote voorvechter van de vrouwenemancipatie, maar je moet niet kijken naar hoe hij zijn eigen vrouwen behandeld heeft. Ook kan hij de ene dag met veel aplomb iets zeggen om de volgende dag, als het hem beter uitkomt, met evenveel aplomb volstrekt het tegenovergestelde te beweren. Ook het blufferige van hem ergert mij, zijn grootspraak; daar heeft hij trouwens in zijn werk, vooral in de Ideën, ook wel eens last van, hoewel het vaak tegelijkertijd iets ontroerends heeft, iets naïefs; maar meestal ergert het me. En de manier waarop hij met geld omging. Hij heeft er gigantische bedragen doorheen gejaagd, maar desondanks doet hij alsof hij altijd in bittere armoede heeft moeten leven. Beschamend vind ik het, zoals hij zich in zijn verlofperiode gedraagt en bij Jan en alleman om geld bedelt. Dat is gênant.

Maar ik ben mij wel bewust dat ik, als ik zo denk, iedere distantie verloren heb; dan reageer ik op hem zoals ik op iemand in mijn omgeving zou reageren. En als schrijver blijft hij natuurlijk een grootheid en Max Havelaar is onbetwist het beste boek van onze negentiende eeuw.