Logo DBNL
Over Multatuli. Delen 28-29 (1992)

Over Multatuli. Delen 28-29

(1992)– [tijdschrift] Over Multatuli–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Jerzy Koch
De invloed van de Duitse Multatuli-receptie op de Poolse

De betekenis van de Duitse vertalingen van Wilhelm Spohr (1868-1959) voor de Multatuli-receptie in Europa kan nauwelijks overschat worden. R. Vanrusselt vat Spohrs verdiensten kort en bondig samen:

Niet alleen spande hij zich in om Nederlands te leren, om de biografische feiten te achterhalen (o.a. contact met Mimi), maar tevens probeerde hij de geest van de schrijver in de Duitse taal te herscheppen. Hij bestookte de kranten en tijdschriften met vertalingen en beschouwingen, hield maandenlange rondreizen in het Duitstalige gebied om het werk en de persoon van Multatuli te propageren, gaf na W.O. II nog twee herwerkte vertalingen uit in de D.D.R., kortom hij deed een werk van liefde.1

Maar de betekenis van Spohr reikt verder dan het Duitse taalgebied. Hij staat aan de wieg van Multatuli's Europese vermaardheid. Door zijn grote ijver om Multatuli onder de aandacht te brengen, door zijn vertalingen en publikaties heeft hij een golf van reacties en vertalingen in andere talen teweeggebracht. De invloed van Spohr is enorm geweest, zij het slechts waarneembaar na een gedetailleerde studie naar de receptie van Multatuli in de verschillende Europese taalgebieden.2

In de eerste mij bekende poging om de buitenlandse receptie van Multatuli summier samen te vatten, schreet J.J. Oversteegen:

In vele landen verschijnen uitgaven van Max Havelaar, bijna altijd naar het Duits van Spohr vertaald. Ik noem de Deense vertaling van 1901, de Zweedse van 1902, de Poolse van 1903, de Russische van 1908.3

Dertig jaar later is het nog steeds moeilijk goed te beoordelen hoe groot deze invloed was, want het bovenstaande citaat geeft alleen maar het

topje van de ijsberg weer, nl. dat wat zichtbaar is in de bibliografieën. En hoe betrouwbaar zijn die bibliografieën? Als we ons wat de vertalingen betreft beperken tot het Poolse taalgebied, dan is het met de volledigheid van die bibliografieën niet best gesteld. En dan doel ik hier niet alleen op fouten die in De Mare te vinden zijn;4 ook de verwijzingen naar Poolse vertalingen en besprekingen in Multatuli-literatuur 1948-1977 laat hier en daar te wensen over.5 Dit is overigens niet bedoeld als verwijt, want ik weet uit eigen ervaring hoe ondankbaar en oeverloos het werk is van de samensteller van een bibliografie.6 Het is louter een constatering.

De studie van R. Vanrusselt, het eerste breed opgezette receptieonderzoek over Multatuli, geeft een goed beeld van de receptie in Duitsland.7 Daardoor vormt deze studie een bijdrage tot het onderzoek

naar de receptie van Multatuli in internationaal verband, een onderzoek waar Oversteegen jaren geleden al om vroeg, toen hij stelde: ‘belangwekkend [zou] ook een bestudering van Multatuli als internationale figuur [zijn]’.8 Studies als die van Vanrusselt en voortzettingen daarvan die betrekking hebben op andere taalgebieden zijn een conditio sine qua non voor volledig begrip van de Spohr-vertaling en de Multatuli-receptie in het algemeen. Ik denk zelfs - en de ontwikkeling van de receptie in Polen geeft me daar aanleiding toe -, dat men vanuit dit ‘vreemde’ standpunt, door middel van overeenkomsten en verschillen, meer te weten kan komen over de receptie en Wirkungsgeschichte in Nederland, en tegelijkertijd iets toevoegen aan de kennis van de interne cultuur- en literatuurontwikkeling in een bepaald land.

Bij de manier waarop Multatuli in Duitsland werd ontvangen en bij de betekenis van die ontvangst voor andere landen, speelde misschien ook de functie die de Duitse taal en cultuur vervulden rond de eeuwwisseling, een gunstige rol. Het Duits fungeerde als bemiddelaar tussen andere talen en culturen. Interessant in dit verband is dat de Poolse receptie van Duitstalige literatuur uit de periode van romantiek en realisme in het Poolse fin-de-siècle fragmentarisch wordt genoemd.9 Vooral als men de ruimtelijke en politieke nabijheid ten opzichte van Duitsland en Oostenrijk in aanmerking neemt, kan de men de Poolse belangstelling voor de toenmalige Jahrhundertwende-tendensen in de Duitstalige literatuur teleurstellend noemen.10 De voorwaarden voor een intensievere kennisneming van deze literatuur waren zeker aanwezig, maar de opkomst van nieuwe ideeën verstoorde de bestaande verhoudingen in het overnemen van vreemde literaturen in Polen. Het tijdperk van het moder-

nisme richtte zijn belangstelling op literatuur die buiten de ‘hoofdstroom’ van de Europese talen (Engels, Frans, Duits) zijn bestaan leidde. Vooral de Scandinavische literatuur heeft in hoge mate tot deze verandering in belangstelling bijgedragen. Ik denk hier met name aan Strindberg en Ibsen, Brandes en Björnson. Dat men het oog op de letteren van ‘kleine’ volken richtte, blijkt ook uit een groeiende Poolse belangstelling voor Nederlandse schrijvers, iets wat tot uiting kwam in vertalingen van Herman Heijermans, Louis Couperus en Frederik van Eeden in de eerste jaren van de twintigste eeuw.11

In al die gevallen, maar ook in het geval van Strindberg en Ibsen, fungeerde het Duits als tussentaal.12 De politieke betekenis van Duitsland in Europa en zijn centrale ligging op het continent vormden daarvoor de hoofdredenen. Andere, bijkomende oorzaken die het mogelijk maakten dat de Duitse taal deze specifieke rol kon spelen, worden genoemd in de dissertatie van Irmgard Günter. Bij de tot dan toe ongekende massale invoer van literaire produkten uit het Noorden zijn een aantal specifieke kenmerken van het geestelijk klimaat in Duitsland en enkele belangrijke verschillen tussen de Duitse en Scandinavische literatuur van grote betekenis geweest. Günter noemt er drie. In de eerste plaats was het jonge, door militaire kracht verenigde Duitsland van na 1870 meer gericht op politiek en wetenschap dan op kunst. Daardoor ontstond een artistiek vacuum dat gemakkelijk gevuld kon worden door vreemde literaturen. In de tweede plaats beschikte Scandinavië juist toen over enkele auteurs van niveau, die zowel de modernste smaak als het grote publiek konden verzadigen. En in de derde plaats tenslotte bestond er in Duitsland een ideaalbeeld van het Noorden, dat men zag als de vervulling van het eigen nationale leven.13

Deze hier in verband met de Scandinavische invloed beschreven omstandigheden zijn ook van doorslaggevend belang geweest voor de Duitse ontvankelijkheid voor andere literaturen: bv. de Russische of Nederlandstalige, maar evenzeer de Franse literatuur (hoewel vanuit Frankrijk bijna altijd culturele impulsen naar Duitsland uitgingen; ook Spohr werd door Multatuli geboeid dankzij de vertalingen in het Frans). Dit beeld van de interne situatie in Duitsland kunnen we nog aanvullen met een opmerking die Vanrusselt maakt over de interesse in Multatuliaanse ideeën in de Friedrichshagener Kreis.

Multatuli wordt geïntroduceerd op het moment dat de Duitse literatuur zich in een overgangsperiode bevindt; hij heeft slechts succes gehad omdat zijn bemiddelaars werken in een referentiekader waarin buitenlanders worden geïmporteerd. Wanneer omstreeks 1900 de nadruk valt op thema's als gemeenschap en individu, het nieuwe mensdom, wordt de thematische invloed van de buitenlandse letterkunde onvermijdelijk. Nietzsche dient als kroongetuige voor de veranderde levensvisie en wanneer de tegenstelling groeit tussen de officiële cultuur en de nieuwe generatie met haar traditioneel bewustzijn, ligt de weg open voor die schrijvers die het best het nieuwe levensgevoel formuleren, zoals de Russen, de Scandinaven en Multatuli.14

En om de weerklank die Multatuli op dat moment in Duitsland ondervond te verklaren, kan bovendien gewezen worden op het feit dat Duitsland juist toen een begin maakte met zijn eigen koloniale geschiedenis.15 Een rechtstreeks gevolg daarvan is ook de belangstelling voor Multatuli bij een in München vertoevende Poolse econoom, J. Marchlewski, op wie we later nog terugkomen.

Dat het genoemde culturele vacuum met vreemde literatuur werd gevuld, had - nolens volens - tot gevolg dat vertaalde literatuur een grote plaats besloeg in het Duitse letterkundige landschap. Geen Poolse vertaler van Duitse literatuur kon dit unieke verschijnsel ontgaan (waarbij natuurlijk ook de geringe kennis van Scandinavische talen en van het Nederlands een rol speelde). Van belang in verband met de hierna volgende conclusies zijn ook de overeenkomsten tussen het Poolse en Duitse modernisme (Berlijn en Wenen). Deze variant van het Europese modernisme onderscheidde zich zowel van de Franse, de Engelse als de Russische voorbeelden op dit gebied.16 Twee belangrijke elementen doen de Duitstalige en Poolse literatuur rond de eeuwwisseling op elkaar lijken. Ten eerste de vergelijkbare ontwikkeling in de ontvangst van buitenlandse literatuur (met name de Scandinavische); ten tweede de opvallende plaats in de literaire cultuur van de ideëel-filosofische problematiek, waaraan de voorkeur werd gegeven boven puur vormtechnische vraagstukken. Vandaar dat Multatuli juist in Duitsland en Polen zo'n grote populariteit verwierf. Zelfs zou men hieruit misschien kunnen afleiden, dat Multatuli ook zonder de inzet van Spohr verpoolst had kunnen worden, dankzij andere vertalingen van zijn werk in het Duits. Want men moet niet uit het oog verliezen, dat de culturele en politieke

situatie in de verdeelde en geannexeerde gebieden van Polen toen rijp en vatbaar was voor allerlei ‘Multatuliaanse’ ideeën.

De volgende vraag is louter speculatief, maar dient niettemin gesteld te worden: hoe groot en artistiek voldragen zou de buitenlandse receptie - in Duitsland en daarbuiten - van Multatuli zijn geweest zonder het unieke verschijnsel Wilhelm Spohr? Hieronder geef ik een algemeen overzicht van de betekenis van de Duitse receptie van Multatuli voor Polen. Daarbij beperk ik mij niet tot wat Spohr in Duitsland voor de Nederlandse schrijver presteerde. Ik betrek in mijn onderzoek naar de Poolse receptie alle verschijnselen die onder impuls van Duitse vertalingen ontstonden. Juist door die bredere aanpak zal de omvang van Spohrs invloed buiten Duitsland, in Polen, des te duidelijker zichtbaar worden.

II

Dat de aandacht in Polen voor Multatuli via Duitsland ontstond, blijkt al uit de eerste Poolse vermelding van zijn naam. Een bekende romanschrijver, Józef Ignacy Kraszewski (1812-1887), die sinds 1863 om politieke redenen in het buitenland woonde, onderhield vanuit Dresden intensief contact met verschillende Poolse tijdschriften, in alle drie de door Oostenrijkse, Pruisische en Russische bezetters geannexeerde delen van Polen. Zijn correspondentie stond jarenlang model voor een modern feuilleton. In het Warschauer weekblad Klosy schreef hij in 1876 over Multatuli.17 Daarin echter noemde hij noch de naam Multatuli, noch diens echte naam, maar wel de titel van het boek Max Havelaar czyli Hollendrzy na wyspie Jawa, in vertaling ‘Max Havelaar of de Hollanders op het eiland Java’. Gezien de titel heeft Kraszewski zich gebaseerd op de Duitse vertaling van het boek door Theodor Stromer, die in zijn vertaling - meer bewerking overigens dan vertaling - de titel van het origineel had veranderd in Max Havelaar oder die Holländer auf Java.18 Stromer, over wie straks meer, werd door Multatuli zelf, niet zonder leedvermaak, de grond in geboord vanwege zijn grove fouten en vergissingen.19

Encyclopedieën

De eerste vermelding van Multatuli in een Pools naslagwerk over literatuur staat evenmin los van de Duitse receptie. Historia literatury powszehnej is een vertaling van het toentertijd vermaarde Duitse compendium van Johannes Scherr (1817-1886).20 Zijn Allgemeine Geschichte der Literatur (2 vol., 1851) beleefde in totaal elf herdrukken. De eerste Poolse versie van dit naslagwerk bevatte, evenals het Duitse origineel, in het gedeelte gewijd aan de Nederlandse letterkunde nog geen informatie over Multatuli. Maar gezien het jaar van publicatie, 1865, is dat niet onbegrijpelijk.21 De volgende Poolse vertaling echter, die werd gemaakt naar de zesde druk van deze populaire geschiedenis der wereldliteratuur, geeft voor het eerst een korte vermelding van Multatuli's bestaan: ‘(...) tenslotte E.D. Dekker, (geb. 1820, “Max Havelaar”, “Ideën van Multatuli”), volgens de Hollanders het grootste talent van hun moderne literatuur’.22

Iets gecompliceerder is de status van de Poolse encyclopedie Wielka Encyklopedia Powszechna Illustrowana, die zich erop mag beroemen het eerste Poolse lexicon te zijn met een trefwoord ‘Dekker’ (deel 15 uit 1895).23 De auteurs van dit lemma hebben gedeeltelijk gebruik gemaakt van Duitse encyclopedieën, met name de vierde en vijfde editie van Meyers Konversations Lexicon; maar zij hebben de door Meyer verstrekte informatie met andere gegevens aangevuld. Daarentegen heeft het lexicon Podrezna Encyklopedia Powszechna zijn lemma ‘Dekker’ (deel 2 uit 1896) letterlijk uit Meyers Kleines Konversations Lexicon (Leipzig-Wien, 1892) overgenomen en vertaald. Het ging hier dan ook om een Poolse

adaptatie van dit Duitse standaardwerk, zoals blijkt uit de ondertitel: ‘volgens de vijfde druk van Meyer bewerkt en aangevuld onder leiding van Adam Wislicki, redacteur van “Przeglad Tygodniowy”.’24 Ook in Encyklopedia Powszechna S. Orgelbranda25 is het lemma ‘Dekker’ schatplichtig aan Duitse lexica, maar zij zijn niet zo slaafs en letterlijk gevolgd als in Podreczna Encyklopedia Powszechna.

Opmerkelijk is dat de encyclopedieën van Brockhaus geen Poolse navolging of bewerking kenden. Afgezien van de veertien herdrukken in Duitsland zelf bestonden er in de negentiende eeuw vele vertalingen en adaptaties van deze encyclopedie in het buitenland: in Engeland, Frankrijk, Italië, Zweden en zelfs in de Verenigde Staten. Brockhauw richtte zich op de doorsnee lezer, die hij praktische hulp wilde bieden bij gesprekken in burgerlijke kringen. De uitgaven van Meyer daarentegen waren bestemd voor de ‘gebildete Stände’, wat al bleek uit de titel van de eerste encyclopedie: Das große Conversations-Lexicon für die gebildeten Stände (1840-1855). Meyer wilde uitvoeriger en beter informeren dan Brockhaus, maar aan de andere kant goedkoper zijn dan de Allgemeine Enzyklopädie der Wissenschaften und Künste (1818-1879) van J.S. Ersch en J.G. Gruber - een encyclopedie met uitgesproken wetenschappelijke ambities. Het gevolg daarvan was dat de lexica van Meyer, met name de vijfde en zesde druk, model stonden voor een moderne en voortreffelijk voorbereide encyclopedie. Meyer werd in vele landen, ook in Polen, het voorbeeld voor lexicografish werk en diende als bron van informatie voor andere encyclopedisten.

Maar Wielka Encyklopedia Powszechna Illustrowana en ook Encyklopedia Powszechna S. Orgelbranda, twee Poolse encyclopedieën die gedurende vele jaren in afleveringen verschenen, hebben de Poolse receptie van Multatuli, met name de vertalingen, niet veronachtzaamd. De Encyklopedia Powszechna S. Orgelbranda voegde in deel 10 uit 1901 nog een trefwoord toe: ‘Multatuli’. Daar verwees men o.a. naar de eerste Poolse bloemlezing uit zijn werk (waarover later meer). Opmerkelijk is trouwens dat dit deel van de encyclopedie en de bloemlezing in hetzelfde jaar 1901 uitkwamen. Wat dat betreft is dit een spectaculair voorbeeld van hoezeer men actualisering van de encyclopedische gegevens nastreefde, terwijl het bovendien aantoont dat men bij voorkeur naar literatuur in het Pools verwees. Ook de redactie van Wielka Encyklopedia Powszechna Illustrowana besloot een apart lemma ‘Multatuli’, in deel 48 uit 1912, op te nemen. Daar werden o.a. alle Poolse vertalingen in boekvorm opgesomd.

De inleidingen tot de twee Poolse bloemlezingen werden genoemd als bron van gedetailleerde gegevens. Men verwees ook naar de buitenlandse receptie van Multatuli. Men haalde de titels aan van de uitgaven van Alexandre Cohen, Pages choisies (Paris, 1901), van Samuel Lublinski, Multatuli (Berlin, 1902), en van Carl Hageman, Worte Multatulis (Minden, 1906). En bijzondere aandacht werd aan Spohr gewijd:

Er bestaan talrijke vertalingen van de werken van Multatuli, vooral in de Duitse taal. Als de beste geldt de bloemlezing gemaakt door Wilh. Spohr in 10 [sic] delen o.t. ‘Auswahl...’ (Minden 1899), voorzien van een kritisch voorwoord van de pen van de uitgever [Spohr - J.K.], die ook Multatuli's ‘Briefe’ (Berlin 1902) publiceerde.

De auteur van dit lemma was een bekende Warschauer: de bibliofiel Marian Abramowicz (1871-1925).

Vertalingen en beschouwingen

Bertold Merwin (1879-1946) behoort tot het handjevol trouwe bewonderaars van Multatuli in Polen. In 1901 en 1902 publiceerde hij enkele vertalingen en een artikel in het Lwówse dagblad Slowo Polskie (o.a. ‘Saïdjah en Adinda’). Zijn artikel herdrukte hij in 1906 in een exclusief geïllustreerd weekblad, Nasz Kraj. En in 1922 nam hij nog een paar brieven van Dekker aan Tine en Mimi op in zijn bloemlezing Listy milosne slawnych ludzi (minnebrieven van beroemde mensen].

Zijn artikel uit 1901, ‘Multatuli’, was bedoeld als inleiding bij de eerste van zijn vertalingen. In een voetnoot voegde hij aan de titel toe: ‘Gebaseerd op W. Spohr: Multatuli, Charakteristik seines Lebens, seiner Persönlichkeit und seines Schaffens.26 Merwin besloot zijn artikel met de laatste zinnen uit Spohrs ‘Vorwort des Herausgebers’ voor zijn vertaling van de Max Havelaar, die in het origineel luiden:

Die Welt Multatulis mit den Höhen und Abgründen ihres Humors und ihrer Tragik, mit ihrer sanften und mit ihrer heißen Schönheit, mit ihren tiefen Frieden und ihren schrillen Kampffanfaren mag nun vorüberziehen. Doch vorher eines noch. Ich habe mich daran gewöhnt, in seiner Kunst mehr als ein Genußmittel zu sehen. So möge man verstehen, wenn ich
mahnend betone, daß der Empörungschrei dieser Seele uns, uns alle angeht.27

Spohrs succesrijke vertaling werd in de zomer van 1901 herdrukt (het voorwoord is gedateerd ‘Friedrichshagen bei Berlin, Juli 1901’). Merwin publiceerde het artikel dat voorafging aan zijn vertaling op 27 september 1901. Een onmiddellijke reactie dus.

Nog sneller evenwel was Julian Baltazar Marchlewski (1866-1925), in die tijd medeoprichter van een uitgeverij in München: Verlag Dr. J. Marchlewski en Comp. Zijn artikel en vertaling van enkele ‘Geschiedenissen van gezag’ uit Minnebrieven dateren van 25 augustus 1901 - de eerste Duitse vertaling Liebesbriefe verscheen in 1900. Deze publicatie in het vooraanstaande sociaal-cultrele en literaire weekblad Prawda in Warschau heeft zeker bijgedragen tot de groeiende interesse voor de Nederlandse schrijver in het Polen van die dagen. En omdat Marchlewski zich mettertijd ontwikkelde tot een bekend Pools sociaal-democraat en marxistisch econoom en, na de Oktober-revolutie, optrad als een vooraanstaand diplomaat van de Sovjetunie - hij leidde o.a. de onderhandelingen met Japan -, ging er van zijn bemoeienis met Multatuli ook na de Tweede Wereldoorlog een stimulerende invloed uit op de belangstelling voor Multatuli in Polen. In de jaren vijftig werden volgens de toen geldende stalinistische cultuurpolitiek Marchlewski's internationalisme en antikolomale houding28 officieel geprezen. Marchlewski, die vloeiend Duits sprak (zijn moeder was een Duitse), voegde aan zijn vertaling toe: ‘verpoolst naar de Duitse vertaling door Wilhelm Spohr’. En hij besloot zijn artikel met de volgende opmerking:

Met de werken van Douwes-Dekker heeft de grote wereld pas kennis gemaakt nadat zijn vurige bewonderaar, Wilhelm Spohr, zijn geschriften in het Duits begon uit te geven. De vertaler verdient daarom onze dankbaarheid, omdat hij het mogelijk gemaakt heeft het eerste contact te leggen met een mens, die ons veel te zeggen heeft en een van diegenen is die ons doen geloven in de edelmoedigheid van het menselijk geslacht.29

Het is verbazingwekkend - vooral in vergelijking met het bovenstaande - dat geen van de vier30 Poolse vertalingen in boekvorm, die in de periode 1901-1907 op de markt werden gebracht, W. Spohr met name noemt als bron voor de vertaling, hoewel hij dat wel was. Dat blijkt al uit de titel van de eerste Poolse bloemlezing, die van de hand van Maria Feldman, die sterke overeenkomst vertoont met Spohrs beroemde Auswahl. Multatuli, osobistosc jego i wybor z pism31 betekent: Multatuli, zijn persoonlijkheid en een keuze uit zijn werk. Bij Spohr luidt de volledige titel: Multatuli, Auswahl aus seinen Werken in Übersetzung aus dem Holländischen eingeleitet durch eine Charakteristik seines Lebens, seiner Persönlichkeit und seines Schaffens. Een vergelijking van de inhoud leert, wat de titel eigenlijk al aankondigt, dat deze Poolse bloemlezing een verkorte versie is van de Auswahl. Uit de aantekening van de Russische preventieve censuur dat het boek op 9 maart 1901 werd goedgekeurd voor de druk, kan men afleiden, dat de vertaalster haar werk hoofdzakelijk nog in 1900 heeft verricht. Dat betekent dat er bij deze overname van de Auswahl, die in Duitsland spoedig zijn verdiende vermaardheid verwierf, nauwelijks van enige vertraging sprake is.32

De vertaalster van de tweede Poolse bloemlezing, Wybor pism, was Malwina Posner-Garfein.33 Haar werk kreeg de goedkeuring van de Russische censuur op 19 september 1902. Ze moet haar vertaling dus in de eerste helft van 1902 voorbereid hebben. Ook hier dus nauwelijks enige vertraging. Maar Posner-Garfein baseerde haar bloemlezing niet alleen op Spohr. In een voetnoot deelt ze mee: ‘biografische gegevens put ik uit Spohr en Mischke’. Bovendien bevat haar bloemlezing, hoewel de keuze gedeeltelijk overeenkomt met die van Feldman, ook fragmenten die noch bij Spohr en Mischke, noch bij Raché, die ook een Duitse bloemlezing uit

het werk van Multatuli verzorgde,34 te vinden zijn: bv. Idee 513 en Idee 518.35 Dat roept de vraag op: waar heeft ze die aangetroffen? Gezien haar bewondering voor Multatuli is het niet uitgesloten dat ze zich voor haar bloemlezing ook gericht heeft op Duitse vertalingen, die geen bloemlezingen waren. In elk geval kende ze die. Ze is immers de recensente van de Duitse uitgave van Die abenteuer des kleinen Walther,36 waarvan bijna gelijktijdig vertalingen verschenen van de hand van Karl Mischke en Wilhelm Spohr.37

Mischkes vertaling werd als eerste op de markt gebracht. Toen kort daarop Spohr, in zijn artikel in de Berlijnse Die Welt am Montag, zichzelf de eigenlijke ontdekker van Multatuli in Duitsland noemde, reageerde Mischke met een brief waarin hij stelde dat hij De geschiedenis van Woutertje Pieterse eerder had vertaald en uitgegeven, en dat Th. Stromer reeds in 1875 de Max Havelaar had gepubliceerd.38 Spohrs aanval op de vertalingen van Mischke en Stromer, die daarna in het voorwoord bij zijn vertaling van Woutertje Pieterse volgde, vormde de direkte aanleiding tot een zitting van de Berlijnse schepenrechtbankop 15 februari 1902. De hele zaak eindigde in een vergelijk tussen de partijen op 1 september 1902 en is beschreven in Vanrusselts artikel ‘Multatuli voor een Berlijnse rechtbank’, waarnaar ik hier verwijs.

Wat in direct verband met Posner-Garfeins bespreking staat, is de eigenlijke kern van de affaire: nl. het meningsverschil over de competentie van de vertaler. Spohr, die zich opwierp als Multatuli's vertaler bij uitstek en de apostel van zijn ideeën, constateerde en toonde aan dat Mischke bijna de helft van de oorspronkelijke tekst wegliet en Multatuli in een journalistieke stijl weergaf. Hij bekritiseerde ook Mischke's splitsing van het boek in tweeën, zijn omissies en nalatigheid. In haar kritische beschouwing prees de Poolse vertaalster de woordkunst van

Spohrs vertalingen en gaf een voorbeeld van Stromers scandaleuze vergrijpen, voordat ze de vertaalpraktijken van Mischke aan de kaak stelde. In haar bloemlezing, twee jaar later, schreef ze zeer kritisch over de eerste Duitse en Franse vertalingen en wees nadrukkelijk op de piëteit van die van Spohr, waarbij ze de vertaalmoeilijkheden bij Multatuli vergeleek met die bij Nietzsche.39

Met haar bespreking, waarin ze Spohr en Mischke tegen elkaar afweegt, mengde Posner-Garfein zich ook in de discussie over het losmaken van Woutertje Pieterse uit de Ideeën. Zij stond in die discussie aan de kant van Spohr, die het standpunt van Multatuli's weduwe deelde, dat men daarbij zeer omzichtig te werk moest gaan. Mimi ging bij haar editie van Woutertje Pieterse uit van een ruime opvatting met betrekking tot de samenhang van het verhaal en de omringende ideeën. ‘De overige Ideën toch’, schreef Mimi, ‘en die waarin ons Wouters geschiedenis meer concreet verhaald wordt, zijn nauw verbonden. Samen ontstaan zyn ze soms zoo ineengevlochten, dat er van een grenslyn geen sprake kan zyn. Andere malen is er geschetst met zoo breede trekken, dat men voortdurend weifelt bij 't hanteren van de schaar, wier snede alleen een scherpe scheiding maken kan.’40 Spohr koos voor Mimi, in tegenstelling tot Mischke, die hem met zijn populaire, goedkope uitgaven bij de O. Hendel Verlag steeds weer probeerde te overtroeven. Dat lukte voor de eerste keer met Woutertje Pieterse. Verwachtend dat zijn lezers zich zouden storen aan de afwijkingen van de verhaallijn, probeerde hij het verhaal zo rechtlijnig mogelijk weer te geven. Zo heeft hij de retarderende, op verhandelingen lijkende invoegingen weggelaten.41

De reactie van de Poolse recensente moet gezien worden in het kader van de Multatuli-receptie en de ontvangst van de Duitse vertalingen in Polen, maar is evenzeer interessant voor de vertaalwetenschap in het algemeen. Bovendien blijkt hieruit hoe grondig de kennis van de Poolse vertalers van de Duitse boekenmarkt was en dat ze welbewust, als taalkenners, Spohrs meesterlijke vertalingen hebben gekozen, onderscheid makend tussen hem en andere Duitse Multatuli-vertalers. Het valt alleen te betreuren dat de Poolse editie van De geschiedenis van Woutertje Pieterse niet tot stand is gekomen.

Bronislawa Neufeldówna (1857-1931), de vertaalster van Maks Havelaar, een uitgave die bijna tegelijkertijd met Wybór pism in 1903 verscheen,42 rept in haar boek met geen woord over de vertaling van

Spohr. Maar een vergelijkende analyse van de tekst (vooral de weglatingen) en van de aantekeningen en ophelderingen bij de Indonesische woorden (een verkorte maar overigens getrouwe vertaling van Spohrs ‘Erläuterungen zu Indiismen’) bewijst dat het gaat om een vertaling uit het Duits.43 Taalkundig en artistiek gezien is het zeker voor toen, geen slechte verpoolsing, maar het werk draagt de sporen van de literaire Jugendstil, een stijl die tegenwoordig - tenminste in Polen - gedateerder aandoet dan het proza uit de jaren tachtig van de negentiende eeuw. (Het is een soortgelijk verschil als in de Nederlandse letterkunde bestaat tussen de prozastijl van Multatuli, die ook voor de hedendaagse lezer nog heel toegankelijk is, en het proza van de jongere, maar minder ‘leesbare’ Tachtigers.) Het is een geslaagd werk, dank zij de goede Spohr-vertaling, maar daardoor is het wel een ‘tweedehands’-vertaling geworden.44

In de vierde Poolse vertaling in boekvorm, Kto z was bez winy...,45 wordt Spohr evenmin genoemd. De vertaalster van dit boekje verbleef sinds de jaren tachtig tot na de Tweede Wereldoorlog in Frankrijk. Ze was geen literator of literair vertaler, zoals de anderen over wie we het hiervoor gehad hebben. Feldman, Posner-Garfein en Neufeldówna vertaalden meerdere werken uit het Duits en/of andere talen. Van Zielińska weten we niet meer dan dat ze auteur was van een leerboek Pools voor Franstaligen en een leerboek Frans voor Polen, beide uitgegeven tijdens de Eerste Wereldoorlog in Parijs. Ook Zielínska greep bij haar vertaling terug op Spohr. De uitgever van Kto z was bez winy..., Ksiegarnia Naukowa, had vier jaren eerder Wybór pism van Posner-Garfein gepubliceerd (en in 1906 herdrukt). Multatuli en Spohr waren daar dus geen onbekenden. Maar het is het bijschrift bij de Poolse vertaling, dat identiek is aan het bijschrift dat Spohr in zijn Auswahl aan de tekst toevoegde, dat een eerste aanwijzing vormt dat ook deze vertaling via het Duits van Spohr tot stand is gekomen. Het ‘Wer unter euch ohne Sünde ist... (Entstanden und als “Offener Brief” herausgegeben 1863;

später in “Ideen”, Band II, aufgenommen)’ werd met grote zorg in het Pools vertaald. Een bevestiging van de juistheid van deze aanwijzing krijgen we na een vergelijkende analyse van de Duitse en Poolse tekst. De Poolse vertaling vertoont een aantal interpunctietekens die niet bij Multatuli, maar wel bij Spohr voorkomen, en die niet aan de regels in een van de talen zijn toe te schrijven. Zielińska heeft dus uit het Duits vertaald; ze heeft een keuze gemaakt uit het werk van Spohr. En wie de inhoud van Idee 448, gericht ‘Aan Mevr. de Wed. P. geb. baronesse van D. te Zwol’, kent, zal het niet verwonderen dat Zielińska, die als activiste van de Poolse socialistische partij actief was in de emancipatiebeweging en tegelijkertijd werkzaam als vroedvrouw, juist dit stukje voor haar vertaling heeft uitgekozen.

Na dit overzicht van dat deel van de Multatuli-receptie in Polen, dat door de Duitse vertalingen werd beïnvloed, kom ik terug op de in het begin van dit artikel gestelde vraag, die in de woorden van Vanrusselt luidt:

Spohrs stimulans heeft niet altijd ideaal gewerkt, maar de vraag rijst of de verschillende vertalingen in Duitsland - en in Scandinavië en in het Oosten, want Duitsland speelde de rol van een transitohaven - niet aan zijn apostolaat en geloof in zijn auteur te danken zijn.46

Die vraag kan nu volmondig met ja beantwoord worden. Het was Spohr, die door de Polen bewust gekozen werd uit een aantal van vijftien Duitse Multatuli-vertalers. Zijn vertalingen lagen in de meeste gevallen - en zeker in de belangrijkste (voor zover het de Poolse receptie betreft) - ten grondslag aan de Poolse vertalingen.

III

In het hiervolgende diagram geef ik, bij wijze van conclusie, een overzicht van de Duitse en Poolse Multatuli-receptie, met bijzondere aandacht voor hun onderlinge samenhang. De Duitse gegevens heb ik dankbaar ontleend aan het hiervoor genoemde proefschrift van Vanrusselt. De informatie over Polen berust op eigen onderzoek.

Het diagram geeft een beeld van de Poolse vertalingen in boekvorm, waarbij zowel de eerste drukken, de heruitgaven als ook de bloemlezingen uit de wereldliteratuur betrokken werden. Deze receptie kende haar hoogtepunt in de periode 1901-1907 en 1949-1950. De ontwikkeling van de Duitse receptie berust eveneens op gegevens over de eerste drukken, de heruitgaven en bloemlezingen. De bloeiperiodes zijn hier 1899-1906 en 1948-1951.

De Duitse receptie, en dat is opvallend, is veel intensiever dan de Poolse. Ook valt op de samenhang in het verloop van beide lijnen. Duidelijk is de afhankelijkheid van de Poolse receptie t.o.v. de Duitse. De Duitse vertalingsgolven gaan bijna altijd vooraf aan de Poolse. Het duidelijkst valt dat te zien bij het begin van de twee genoemde golven: 1899 (Duits) - 1901 (Pools), 1948 (Duits) - 1949 (Pools), waarbij alleen in het eerste geval sprake kan zijn van rechtstreekse invloed.

De invloed rond de eeuwwisseling is deels te verklaren uit directe afhankelijkheid: met name van de vertalingen van Spohr. Deels ook is de Poolse belangstelling een gevolg van de literaire vernieuwing in Europa, waarvan belangrijke elementen waren: toenemende interesse voor vreemde, buitenlandse literatuur en een nieuwe gevoeligheid en geestesgesteldheid (bv. individualisme, sociaal engagement), waaraan Multatuli zo goed beantwoordde. Beide oorzaken hebben ertoe geleid, dat de belangstelling voor Multatuli (in Duitsland, Polen en elders) juist in de periode rond de eeuwwisseling groeide. Met een vertraging van enkele jaren verschoof deze literaire conventie naar het oosten, met als gevolg dat de belangstelling voor Multatuli juist in de eerste jaren van de twintigste eeuw opkwam.



illustratie
Multatuli-vertalingen in boekvorm



Vorige Volgende

Over het gehele werk

auteurs


Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs


landen