Over Multatuli. Delen 24-25

[p. 66]

Cyrille Offermans
In 't eind de overwinning?

De ‘Minnebrieven’ na 130 jaar herlezen

Ofschoon nauwelijks minder beroemd dan Max Havelaar is er over de Minnebrieven disproportioneel veel minder geschreven. Dat is al vaker opgemerkt. J.J. Oversteegen, die onder meer de verdienste toekomt Multatuli's creatieve werk (een arbitraire onderscheiding, ik weet het) zoveel jaar na dato eindelijk volledig én goedkoop toegankelijk te hebben gemaakt, schreef in De redelijke natuur; Multatuli's literatuuropvatting zich met enige schaamte te realiseren dat hij nooit eerder achter de bedoelingen van de Minnebrieven was gekomen. Jammer alleen - voegen L.G. Abell- van Soest en L.F. Abell daaraan toe - dat Oversteegen de suggestie dat hij die bedoelingen nu wèl doorziet nergens waarmaakt.

In Multatuli's Minnebrieven na 130 jaar doen de Abells (als die nominale samenvoeging geoorloofd is) nu zelf die omissie teniet. Oversteegens advies in het nawoord bij de Minnebrieven-uitgave van 1984 indachtig, herlazen zij het boek met één oog gericht op de aantekeningen die de auteur zelf in 1864 in de marge van het exemplaar van Johannes van Vloten heeft geschreven. Een belangrijke strategische rol kennen ze verder toe aan een tweetal brieven die Multatuli in oktober en november 1860 - dus in de periode tussen Max Havelaar en de Minnebrieven - in ‘De Tijdspiegel’ publiceerde.

De titel van hun boekje verwijst nadrukkelijk naar de schuld die ‘Holland’ ten opzichte van Multatuli nog in te lossen had. ‘Dit vergeef ik Holland nooit, dat ze dit boek niet begrepen hebben! De M.B. zijn 100 Havelaars waard! In geen taal bestaat een zóó opregt weergegeven schildery van wat er in 14 dagen kan worden gedacht, geduld, gehoopt, geleden -’, schreef de getergde auteur met de hem kenmerkende bescheidenheid in een brief aan A. van der Ghinst, die Brandt Corstius best had mogen opnemen in zijn selectie prachtigste brieven.

Centraal in het onderzoek van de Abells staat de vraag: Wie is Fancy? En ze geven ook meteen het antwoord: ‘Men zou Fancy Multatuli's kunstenaarsintuïtie kunnen noemen, of zijn kunstenaarsziel.’ Dat is, voor wie de Minnebrieven kent, niet zo'n verrassende conclusie. Want Fancy mag dan tezelfdertijd ‘hier (...) op de Leliegracht’ wonen en ‘in een koffer te Laeken’ liggen, zoals de ietwat verwarde auteur van de Minnebrieven in eerste instantie laat weten, uit de eerste brief ‘Aan Fancy’ blijkt ze minder van vlees en bloed dan die regels suggereren: ‘Myn lief

[p. 67]

kind, wie zyt gy eigenlyk? Hoe heet gy? Waar woont ge? Moet ik u noemen met namen uit het Hooglied, u, de donkerkleurige Sulamite? Zyt gy de lelei van Saron, of de narcis in het dal? (...) Moet ik poëzie scheppen uit uw blik; moet ik rymen op de kleur uwer haren?’

Hoewel de kaarten van de Abells dus al vroeg op tafel liggen, gaan ze onnodig omslachtig van start. Hun uiteenzetting, meteen in het begin, over de inspirerende rol die vrouwen ‘door hun vermogen tot liefde geven en liefde wekken’ ‘al van de vroegste tijden af’ voor kunstenaars hebben gespeeld, is lichtelijk overbodig, want, behalve waar of onwaar, een cliché van de eerste orde, dus onwaar. Overbodig is naar mijn smaak ook de uiteenzetting over Vestdijk, die hier voor alle zekerheid ‘de schrijver Vestdijk’ heet (ter onderscheiding van ‘de mens Vestdijk’?) Dat Vestdijk ‘ons in zijn verschillende wetenschappelijke en essayistische werken een openbarend inzicht verschaft in het functioneren van de liefde in de menselijke geest’ mag, in een stuk over Multatuli, in elk geval niet zo worden opgeschreven.

Waar gaat het in de Minnebrieven om? De Abells: ‘In de Minnebrieven is het Fancy's taak om in Max de sluimerende kunstenaarsziel te wekken die hij verdrongen heeft, omdat hij aan zijn zware ambtenaarstaak de voorrang gaf.’ Aan de fundering van die stelling is het grootste deel van het boekje gewijd. Wat mij betreft doen de Abells dat overtuigend, voorzover er aan mij op dit punt tenminste nog iets te overtuigen viel. In de Minnebrieven gaat het - zoals de klassieke formulering ook hier luidt - om ‘de strijd (...) tussen de rechtschapen ambtenaar Max Havelaar en de kunstenaar Multatuli’.

Die tegenstelling is tot op zekere hoogte natuurlijk een schijntegenstelling (feiten kun je verzinnen en poëzie kan zeer feitelijk zijn), maar het komt Multatuli goed uit te doen of dat nog helemaal niet zo duidelijk is. Pas door die ‘strijd’ flink op te kloppen, krijgt hij de dramatische allure die de schrijver nodig heeft om als reddende engel op te treden, in het spoor - zeggen de Abells - van niemand minder dan Christus, Martin Luther King en Gandhi, ‘bij wie macht en liefde één waren.’ Het gaat om waarheid èn poëzie, pas ‘een poëtisch omrankte waarheid (is) de moeite van het vertellen en uitgeven waard, omdat de poëzie het vermogen heeft de menselijke geest dieper te ontroeren dan de naakte waarheid dit vermag.’

Ik zei het al: de manier waarop de Abells laten zien dat het in de Minnebrieven inderdaad om deze strijd gaat alsmede de synthese van de tegendelen in 't eind, is overtuigend. En de manier waarop ze Multatuli's zogenaamde Deventer commentaar in hun exegese verwerken is verhelderend. Maar - ook dat zei ik al - niet erg verrassend. En - idem - nogal omslachtig. Elke paragraaf wordt afgesloten met een samenvatting en ook tussentijds minachten de schrijvers althans deze lezer regelmatig

[p. 68]

met wat al te grote innigheid. Als ik eenmaal weet dat ik de Minnebrieven allegorisch moet lezen, is er voor een tussen-haakjes-zin als de volgende toch nog maar heel weinig fantaisie vereist: ‘Fancy zegt dat Max zich vertrouwd moet maken met het idee dat zij niet zweeft en een meisje is dat honderd pond weegt, hoe verachtelijk hij dit ook vindt. (Fancy wijst Max hier op de verbondenheid van werkelijkheid en fantaisie, van lichaam en geest).‘

Enfin, dit boekje had wel wat beter geredigeerd mogen worden. Multatuli hield er een eigenzinnige spelling op na, en we zagen al hoe besmettelijk dat werkt. Maar hij zal de Tweede Kamer der Staten-Generaal toch niet gevraagd hebben de minister van koloniën te ‘interprelleren’? Een paar pagina's daarvoor wordt die minister tot twee keer toe als ‘minister van kolonieën’ aangeduid. Multatuli was toch geen Limburger? Elders wordt iets - ook al twee keer pal na elkaar - ‘essentiëel’ genoemd. Nee, dat zijn, ook na 130 jaar, nog steeds geen puntjes op de i.