Over Multatuli. Delen 24-25

[p. 42]

Herman Verhaar
Een onbekende brief van Multatuli

den Haag 30 Maart 1868

Hooggeleerden Heer

Profr Donders

Utrecht

Hooggeleerde Heer!

Indien ik gisterenavond geweten had, dat UHooggeleerde zich onder mijne toehoorders bevond - hetgeen ik eerst later in de Studentensocieteit te weten kwam - waarlijk, ik zoude om de eer verzocht hebben, mij aan UHooggeleerde te mogen voorstellen.

En - ik wilde dit gaarne nog doen! Ik was verdrietig, dat ik het te laat vernam. Met wat meer oplettendheid hadde ik het kunnen weten, want ik kende Uw portret zeer goed. Waarom ook zeiden die jongelui het mij niet? Zeker dachten zij dat ik het wist.

Oók daarom, wenschte ik gaarne Utrecht nog eens te bezoeken.

Toen ik er over sprak, mijne voordragt van gisterenavond te herhalen voor een minder afgesloten auditorium (met dames, bijvoorbeeld) en naar de opinie vraagde van dezen en genen, gaf men mij den raad mij te wenden tot UHooggeleerde, en ik ben zo vrij dat bij dezen te doen.

Zoude U denken, dat het de moeite waard is, - en hoe moet ik het aanleggen om geen échec te lijden? Indien UHoogeleerde denkt, dat het succès hebben zoude, ben ik zeker van den uitslag.

(Le fait est, dat ik het zeer noodig heb, doch dit is geen reden het te doen, indien het U overigens ongeraden voorkomt.)

Indien iemand van Uwen Naam en van Uw gezag het steunt, zoude eene lezing bij inschrijving (of ook zonder) zeker gelukken. Indien er dames komen, rond ik een paar scherpten een beetje af.

Behalve nu de hoofdzaak - de noodzakelijkheid namelijk, om voor geld voordragten te houden, hetgeen treurig genoeg is, - zoude mij Uwe hulp de hoogstvereerende zekerheid geven, dat het voorgedragene U niet al te zeer misvallen heeft, hetgeen mij eene zeer aangename voldoening wezen zoude.

Ingeval mijn verzoek om Uw intermediair niet te vrijpostig is, laat ik de bepaling van den dag geheel aan Uhooggeleerde over, - wat mij betreft hoe eer hoe liever.

[p. 43]

Na zeer beleefde groete, en onder betuiging mijner bijzondere hoogachting, heb ik de eer te zijn,

Hooggeleerde Heer,

Uw hooggeleerde Dienstwillige Dienaar

Douwes Dekker

(hôtel Toelast.)

De ‘erflater van onze beschaving’ die door Annie Romein wordt behandeld vóór Eduard Douwes Dekker, is de in zijn tijd vermaarde anatoom en fysioloog, Utrechts hoogleraar in de oogheelkunde, Fran- ciscus Cornelis Donders (1818-1889), ‘specialist tegen wil en dank’. Hoe vermaard prof. Donders was, kan men wel afleiden uit de toon van Multatuli's brief, die heel anders is dan die van de brieven aan Busken Huet die hij ervoor en erna schreef: ‘Ik ben ziek van verkoudheid, en kan niet zien. () En nu die lezing te Utrecht!’ (28 maart), ‘Zondag avend heb ik te Utrecht mijn 3/5 drama opgedreund. Dat noem ik “manger son blé en herbe!” Nu, 't was mooi. Dat spreekt van zelf.’ In een aantekening uit 1872 bij idee 451 noemt Multatuli prof. Donders een van de weinige ook in het buitenland beroemde Nederlandse geleerden, maar het is niet alleen de geleerdheid (hij was een voorloper van Darwin en de grondlegger van de oogheelkunde in Nederland) die hem zijn roem bezorgde; ook dat hij het goede soort wetenschapsman was (zonder holle pretenties, geen vakidioot) en bovendien een sociaal-voelend mens (bepleiter van de 8-urige werkdag, oprichter uit eigen middelen van een polikliniek voor ‘minvermogenden’). Een Multatuliaan als H.J. Top, zijn idool verdedigend tegen de quasi-geleerdheid van Swart Abrahamsz, roept uit: ‘En die professoren zelve? Meent ge, dat ze algemeen nog voor onfeilbaar worden gehouden? Die tijd is voor goed voorbij, Doctor Swart Abrahamsz.!’, maar voegt daar onmiddellijk aan toe: ‘O er zijn mannen als Professor Donders e.a., die werkelijk hoog staan en wier naam altijd zal leven.’¹ Multatuli moet het als een eer hebben beschouwd dat juist deze professor (‘ons aller vorst’, volgens een collega) zijn voordracht had bijgewoond.

Die voordracht, uit het nog onvoltooide Vorstenschool, vond - zoals duidelijk is - plaats op 29 maart 1868 en was, voor leden en vele genodigden, georganiseerd door het Utrechtse studentengezelschap ‘Pan- ta noèta’ (alles is denkbaar). Het was een geslaagde avond, volgens

1 Dr. Th. Swart Abrahamsz: Eduard Douwes Dekker (Multatuli), eene ziektegeschiedenis (Amsterdam 1888; voorpublicatie in De Gids); H.J. Top: Multatuli. Een valsche diagnose van een dolenden Gids. Onpartijdig antwoord - zonder geleerdheid - op het artikel van Dr. Swart Abrahamsz (Amsterdam 1888), p. 16.

[p. 44]

[p. 45]

Multatuli zelf (aan Huet: ‘Myn gehoor was tevreden, daar ik gewaarschuwd had dat men niet zoude te weten komen “of ze elkaêr krijgen?” Want - dat weet ikzelf niet.’), maar ook volgens de krant: ‘Het geheel vloeide over van vernuft, van snedige gezegden, en bijna in elke phrase erkende men den rijk begaafden man, wiens geest onuitputtelijk is in denkbeelden. Of ons echter de geheele konceptie beviel, daarover moeten wij voor ditmaal heenstappen. Overigens brengen wij gaarne met allen, die den heer Dekker hoorden, eene regtmatige hulde, niet alleen aan zijn scherpziend oog, maar inzonderheid ook aan zijne wijze van voordragen, die zich kenmerkte door krachtige uitdrukking en natuurlijkheid.’² Het valt te hopen dat Donders er ook zo over dacht.³

Met dank aan mevr. J. Schuller tot Peursum-Meijer, conservatrix van het Utrechts Universiteitsmuseum, die mij op Multatuli's brief attendeerde en toestemming voor publicatie gaf. Zij trof hem aan in het Donders-archief dat zich in haar museum bevindt, in ‘een mapje met correspondentie van diverse meerdere en mindere grootheden (inv. nr. Do. 02)’. Verdere Multatuliana werden daar niet gevonden. Er is geen enkele aanwijzing dat Donders op Multatuli's verzoek is ingegaan.

2 Voor de brieven aan Huet en het verslag in het Utrechtsch Provinciaal en Stedelijk Dagblad van 31 maart 1868, zie V.W. 12, p. 733, 734, 737. De aantekening bij idee 451 is te vinden in V.W. 3, p. 398.

3 Zie voor F.C. Donders, naast Jan & Annie Romein: Erflaters van onze beschaving, b.v. het artikel van P.H. Kylstra in A.J. Kox en M. Chamalaun (red.): Van Stevin tot Lorentz. Portretten van Nederlandse natuurwetenschappers (Amsterdam 1980). Kylstra citeert uit een dagboek van Donders, maar helaas bleek dat in 1868 nog niet te zijn bijgehouden.
‘Panta noèta’ was volgens W.C.A. Baron van Vredenburch (Schets van eene geschiedenis van het Utrechtsche studentenleven, Utrecht 1914): ‘niet uitsluitend... dispuut maar ook... kern van omwentelingsgezinden’. Dekker was hun eerste ‘vreemde’ spreker.