Over Multatuli. Delen 22-23

[p. 46]

Jan J. van Herpen
Multatuliana in het archief van Prof. Dr. P.H. Ritter senior

In Over Multatuli 12 publiceerde ik het artikel ‘Nieuwe gegevens over Multatuli's laatste levensdagen’ met drie door Mimi en Multatuli in 1887 aan P.H. Ritter (1851-1912, respectievelijk Remonstrants predikant in Utrecht, hoofdredacteur van Het Nieuwe van den Dag in Amsterdam en hoogleraar in Utrecht) geschreven brieven en met de herinneringen ‘Multatuli aan den aanvang van mijn leven’ van Dr. P.H. Ritter Jr. Intussen zijn er nog weer enkele vondsten te melden na de ordening van het Archief Ritter in de Utrechtse Universiteitsbibliotheek.

1.

Multatuli en Ritter sr. deden aan correspondentieschaak, dat bleek al uit mijn vorige artikel. Twee briefkaarten zijn teruggevonden.

Poststempel: Nieder-Ingelheim 9 11 86, 7-8 N, poststempel: Utrecht 10 NOV 86. 1-2 N, Weltpostverein. (Union postale universelle). Postkarte aus Deutschland. (Allemagne.) An WEW.Zgel. Heer Dr P.H. Ritter Maliebaan [49] Utrecht Holland.

Prettig vlug! Er is nu 'n aardige spanning waarvan U de eer toekomt daar uw zetten: 28) Se3-f1 en 31) Td1-e1 - naar ik meen - goed waren of althans de besten. Myn zet: 23) c7-c5 was byzonder slecht, omdat ik U daardoor gelegenheid gaf 'n ‘pion passé’ te krygen, die U wel niet zal doen winnen, maar my 2 of 3 tempi kosten kan, 'tgeen weer bewyst dat ik geen meester ben daar 't onelegant is. Als men 'n flater maakt, zooals ik daar, is 't zuiver toeval of het meer of min noodlottige gevolgen heeft. Dit heb ik tegen schaken, hoe gaarne ik 't ook doe. 't Is my 'n calmans. Geen meester alzoo, maar wel meen ik wat te verstaan van analytische theorie, dikwyls - zoo als nu, byv. - après coup. 't Spyt me nu, dat uw strydkrachten zoo gedund zyn. 't Verschil: 2 p + (T-S) is te groot, vooral by zoo'n leeg bord. Maar als ik weer 'n flater maak, kunt ge U misschien herstellen. Alzoo moed gehouden!

31) Td1-e1 ... Th8-e8.

Als ge uw S. verplaatst, neem ik uw T met den mynen. Na d5-d6 gaat m'n K op c8. Dit zou een der zetten zyn waarvan ik de noodzakelykheid had behooren te voorkomen, heel vriendelyk gegr.

DD.

[p. 47]

[p. 48]

2.

Poststempel: Nieder-Ingelheim 22 11 86, 6-7 N, poststempel: Utrecht 23 NOV 86, 1-2 N. Weltpostverein (Union postale universelle). Postkarte aus Deutschland. (Allemagne.) An WEWZgel. Heer Dr. P.H. Ritter V.D.M. [Verbi Divini Minister, bedienaar van het goddelijk woord] Maliebaan [49] Utrecht Holland.

Een misverstand! M'n zet e4-e3 zou niet terstond volgen op 36) Sf1-d2 maar later als Uw K, om z'n pionnen te bereiken, zich achter den S plaatste. Dan nl. zou S vast staan. Daarom zei ik: ‘bedreigen en nemen’. 't Was alzoo 'n waarschuwing dat die zet met uw S. den K niet helpen zou in 't oversteken van den Rubicon althans niet zonder groot offer.

Mocht ge, by gebrek aan beter dan, nu 36) f1-d2 volhouden, dan zou myn 36e zet zyn: f4-f3† waaruit óók alweer 't verlies van uw S. voortvloeit. Ontvingt ge gister m'n br. aan Dr v.M., met de seurige byblaadjes? Hart, gegr., DD

Drukte-O! [zin doorgestreept] Uitlegging van 't doorgehaalde volgende kaart.

3.

Van drie dagen voor Multatuli's dood is een brief, ook gevonden in het Archief van Ritter sr. en dus welhaast zeker aan hem gezonden, maar door de schrijver niet ondertekend. Wat we slechts weten is dat hij te Amsterdam in een snel en intelligent handschrift geschreven is door een vriend of mogelijk collega (Remonstrants predikant) (‘amice’), die weet dat Ritter Multatuli kent.

Amst. 16/2 87.

Vóór ik aan mijn dagprogram begin, amice, een woord met U, dat ge moet aanhooren alsof ge even bij mij waart ingeloopen en me, onder 't stoppen van een pijp, een parenthèse hardop hoordet denken.

Ik wil hiermee zeggen dat ge er evengoed niets bijzonders als alles bijzonders in moogt speuren; dat gij er op antwoorden, maar ook op zwijgen moogt: dat ik het evengoed voor mij kon houden als aan U zenden -: dit laatste, is zoó waar dat als er tusschen nù en over zeven minuten maar de minste stoornis in mijn kamer komt, dit blaadje niet vervolgd, maar verscheurd of verbrand wordt.

Ik zou dan van U wel eens willen hooren (en, gelijk gezegd is, als ik het niet van U te hooren krijg, blijft de wereld in en om me precies dezelfde) wat eigenlijk ons volk aan Multatuli te danken heeft? -

In jaren had ik hem niet uit de kast gehaald (tenzij bij schoonmaak) en dezer dagen viel er een deeltje, terwijl ik een ander boek zocht, van zijn

[p. 49]

[p. 50]

Ideeën op den grond. Ik raapte op, las en - bleef, met toenemende walging, een poos lezen.

Ik dacht: is dat fraaie literatuur? Is het veredelende, verlichtende, verwarmende literatuur? Is het literatuur - voor een beschaafd mensch? - Ik dacht: als Multatuli indertijd zoo'n vraag gehoord had, zou hij een nieuw deel er aan gewijd, er uit gebrouwd hebben. Ik hoorde of las in mijn verbeelding reeds al zijn gerammel over ‘'n beschaafd mens’. In den trant van al de rest. In den trant van - al wat mij om honderd en één redenen verachtelijk voorkomt.

Wat ik bij voormelde gelegenheid las, was een millioen maal méér dan voldoende, dacht mij, om een predikant, die voor zijn ambt en zichzelf eenige achting heeft, van alle conversatie met den auteur de volledige onmogelijkheid te doen gevoelen.

Tenzij zulk een predikant met de vraag mocht beginnen: ‘neemt gij dat alles nog heden voor Uw rekening?’ en er 't antwoord op kreeg: ‘neen!’ Gij denkt er anders over, amice! Bij gelegenheid wil ik wel eens vernemen waarom? -

En dan: wat heeft ons volk aan hem te danken?

Heeft hij de naarste karikaturen van 't ‘geloovig’ soort te onzent vernietigd?

Sinds zijn optreden zijn ze in aantal en sterkte verbijsterend toegenomen. Heeft hij een jongelingschap gekweekt met wie het rijk der menschelijkheid komen zal?

De jongelui van de ‘Nieuwe Gids’ zweren bij hem als hun Messias.

En zóó doen de jongedochteren ten lande met Titia v.d. Tuuk¹ aan 't hoofd.

Heeft hij -

1 Titia van der Tuuk (1854-1939), onderwijzeres. Verklaarde in een tijdschrift dat zij na jarenlange strijd atheïste was geworden: ‘De strijd in mij is beslist, de strijd met het groote deel der menschheid, dat nog in de duisternis wandelt, begint. Hoewel ik vol moed ben en vol zelfvertrouwen, verheug ik mij toch, niet alleen te staan. Een edele schare met onzen grooten Multatuli aan 't hoofd staat mij wakker ter zijde, en, meer geöefend, meer gestaald dan ik, zal 't mij een genot zijn van hen te leeren’. Hiertoe zocht zij tijdens Multatuli's lezingen-tournees persoonlijk contact. Zij bezocht hem voor het eerst op 11 april 1878 in hotel de Hollandsche Tuin in Zutphen. Later kreeg zij bekendheid als schrijfster en vertaalster. Zij schreef o.a. kinderboeken en brochures en artikelen tegen alcoholmisbruik, voor verbetering van de positie van vrouwen en voor het vegetarisme. (In V.w. 19 is het geciteerde artikel gepubliceerd; dit deel bevat ook. brieven van Multatuli aan haar. In Een halve eeuw onder socialisten van Joan A. Nieuwenhuis, Zeist 1933, vindt men haar stuk ‘Ideaal’, een terugblik op vijftig jaar strijd voor het feminisme; in dit boek staat ook een foto van haar).

[p. 51]

Daar hoor ik stoornis komen. Maar nu ik zoóver ben, wil ik verder en zal dit briefje onder Uw oog komen.

Toevallig was ik eergisteren en gisteren bij een familie (elken dag een andere: dus twee families en 't was, wat men noemt rein toevallig), waar ik, onder tranen, Multatuli hoorde vloeken... om den noodlottigen invloed van zijn geschrijf.

Zou ons volk dan tòch aan hem te danken hebben?...

Hartstochtelijk tegen Multatuli, is dat hartstochtelijk vóór méér waarheid in vollen, heiligen ernst?... Tot ziens!

4.

Van 9 maart 1887 (dus achttien dagen na Multatuli's dood) is de volgende brief van Mimi aan Ritter:

N.Ing. 9 Maart. 1887.

Waarde Heer! Dank voor uw stuk in E.H.² Ja, ik geloof waarlyk dat het Dek lief zou geweest zyn. Het wyst juist op die kant in zyn werken, die hem het bitterst aandeed miskend te zien, op de hooge heilige ernst in hem. Ge hebt de vraag gesteld naar zyne beginselen, en my dunkt in hoofdzaak goed beantwoord (ik meen dat er iets aan ontbreekt, maar ben nog te gejaagd om goed zeker van mezelf te zyn. Zoo ik er by blyf, wil ik U later myn opmerking wel meedeelen) het is beknopt en doordacht ik was er bly mee, ook niet kwetsend en banaal als veel anders dat ik dezer dagen las.

Wat ge hier bespreekt geldt voor alles den wysgeer in hem. O, ik weet het wel, alles is in alles, en hy was één, maar toch het licht valt hier vooral op deze zyde, en dit was een zyde die hem zeer ter harte ging, en die U schoon doet uitkomen.

Wat nu betreft hem te ‘beschryven’ in Mannen v.B.?³ Ik weet het waarlyk niet! Zoo'n redactie wil by zulk 'n gelegenheid groote Goden! zoo'n stuk hebben. Van U weet ik ten minste dat ge hem liefhebt, daarom zou ik zeggen: doe het, ja! - Maar van de andere zyde, of ik geloof dat U het kunt? neen! Het komt me ook zoo onbereikbaar voor het goed te doen - en U heeft hem weinig persoonlyk gekend.⁴ Dit blykt ook uit uw gezegde

2 Ritter had in het weekblad Eigen Haard van 5 maart 1887 over Multatuli geschreven. Het artikel bevindt zich in het Multatuli-Museum. Een samenvatting schreef ik in Over Multatuli 12, blz. 24-25.

3 De reeks ‘Mannen (later: en vrouwen) van beteekenis in onze dagen. Levensschetsen en portretten’. (Eerst: A.C. Kruseman). Haarlem, Tjeenk Willink. Begonnen in 1870.

4 Dit is in tegenspraak met wat Ritter jr. schreef: ‘Het verkeer was levendig. [...] De brieven die beide heren elkander buiten de mededelingen over de schaakzetten toezonden, waren vol van belangstelling voor de wederkerige gezinnen. [...] 's Zomers gingen wij vaak, met de hele familie, naar Nieder Ingelheim. [...] En daar, op de wandelingen in de omgeving en langs de Rijn, moet het geestelijk leven zich hebben ontplooid tussen twee mannen van zeer uiteenlopende maatschappelijke zienswijzen.’

[p. 52]

in E.H.: ‘nooit heeft hy iemand ter wereld droog of uit de hoogte kunnen behandelen’. Wie hem het best zou kunnen beschryven weet ik niet. Vosmaer misschien, maar ook niet in alles. Herinnert ge U dat hy zich zelf heeft beschreven in den Havelaar? En zóó juist en waar!

Of geldt het de beschryving van zyn leven? Toen Huet dit wilde doen in 85 in ‘Hedend. letterkundigen’ schreef de uitgever er dek over, waarop deze antwoordde dat hy niemand het recht toe kende zyn leven te beschryven, daar niemand er de gegevens toe had. ‘maar, zei hy, dit doet er misschien niet toe, want het publiek kan alles slikken’. Nu zooals U weet, zou die beschryving op niets met al zyn neergekomen, als Huet niet op onverklaarbare wyze in het bezit was geraakt van papieren die aan dek ontstolen zyn, stukken die Huet daar boutweg, ofschoon ten onrechte Multatuli's Dagboek⁵ noemt, die hy daar uitgeeft, en die belangryk genoeg bleken om de uitgave te dragen. De rest was leeg en onjuist. - Wat my aangaat wil ik u natuurlyk gaarne eenige inlichtingen geven, als het niet al te omslachtig is. Deze brief te schryven, valt me nu reeds zwaar. En al neem ik my voor alles wat ik van dek weet te rangschikken en te verzamelen, dit is een lang werk, en ik zou dat ook niet graag geven voor dit doel, daar het my als een zeer twyfelachtige eer voor dek voorkomt tusschen al die andere ‘mannen van beteekenis’ te staan.

Wat ons betreft - Woutje⁶ en my, ik zal wel tot Holland komen; ons huis hier zal ik moeten verkoopen om veel redenen, ik zie er zeer tegen op. hier spreekt alles van hèm - en toch is er haast en is 't de vraag of het lukt nog bovendien - maar alle andere is niets by dat eene onherstelbare.

Vaarwel beste Heer. De hartelyke groeten aan Mevrouw.

Uw toegenegen M Douwes Dekker Schepel.

5 C. Busken Huet publiceerde zonder de toestemming van Douwes Dekker fragmenten uit diens lange brief van 24 februari tot 6 mei 1851 aan A.C. Kruseman.

6 Wouter Bernhold, pleegzoon.

5.

Tenslotte is er nog een envelop zonder brief. Op de adreszijde staat (met twee poststempels over twee Duitse postzegels: Büderich (Kreis Mörs) ‘21.11.94: W.E.Z.G. Heer Mr. Dr. P.H. Ritter, Hoofd-Redacteur van Het Nieuws van den Dag Amsterdam Vondelstraat 25’. Op de achterzijde: een poststempel met Amsterdam 21 NOV 94 en de woorden ‘Brief v. Mev. Douwes-Dekker-Schepel aan Prof Ritter.’