Over Multatuli. Delen 22-23

[p. 48]

G.J. van Bork
Voorwaarts

P.C. van der Plank, Multaluli-literatuur 1948-1977. Lijst der geschriften van en over Eduard Douwes Dekker. Met medewerking van A.J.M. Caspers en E.J. Krol. Amsterdam, Huis aan de Drie Grachten 1987. 319 blz. f 125,- (geb.) en f 60,- (ing.).

Een recensie van dit vervolg op de Multatulibibliografie van A.J. de Mare van 1948 dat een omvang heeft die De Mare zowel in formaat als in hoeveelheid gegevens verre overtreft, mag in Over Multatuli natuurlijk niet ontbreken. Maar voor ik aan deze bespreking begin, wil ik vooropstellen dat het niet mijn bedoeling is om deze bibliografie op details te beoordelen. Om te kunnen nagaan of deze bibliografie voor de jaren 1948-1977 volledigis of op een aantal punten omissies vertoont, moet men het werk van de samenstellers min of meer overdoen of zich baseren op een of meer steekproeven. Iedere bibliograaf weet hoeveel speurzin, nauwgezetheid en doorzettingsvermogen nodig is om tot de vaak zo gewenste volledigheid te komen bij een secundaire bibliografie. En iedere bibliograaf weet ook dat wanneer hij de kopij eenmaal heeft afgesloten en het typoscript uit handen heeft gegeven juist dan nog titels opduiken die hij al die tijd niet heeft kunnen achterhalen. Voor wie de omvang van deze bibliografie vergelijkt met die van De Mare wordt het onmiddellijk duidelijk dat het doel dat de samensteller, P.C. van der Plank zich gesteld heeft niet gering genoemd kan worden, zeker wanneer men beseft dat De Mare's bibliografie ruim een eeuw omspant en Van der Planks bibliografie ‘slechts’ drie decennia, maar wel ruim 1200 nummers bevat.

Natuurlijk zijn er dan over het hoofd geziene titels aan te wijzen of zijn er verschillen van mening mogelijk over details van de titelbeschrijving, maar een kleine steekproel met behulp van een tweetal bronnen - de BNTL en de knipselcollectie van de afdeling Documentatie (DNL) van het Instituut voor Neerlandistiek te Amsterdam - leverde slechts enkele en dan nog weinig spectaculaire omissies of foutjes op. Zo blijkt een uitgave van de Max Havelaar uit 1961 te Rotterdam niet te zijn opgenomen en is bijvoorbeeld een bijdrage van Pierre H. Dubois aan Standpunte (24, 1970-71, p. 58-62) niet in de bibliografie terug te vinden. Maar, zoals gezegd, dergelijke omissies zijn te verwachten en overkomen vrijwel iedere bibliograaf.

Ook zal ik het in het navolgende niet hebben over het feit dat de bibliografie loopt tot 1977 en pas in 1987 verschijnt, zodat op dit moment een aanvulling alweer noodzakelijk lijkt te worden. Een bibliografie maken is één zaak, die uitgegeven weten te krijgen is een heel andere aangelegenheid. Grote oplagen zijn doorgaans niet te verwachten en geen uitgever staat dan ook meteen klaar om de onderneming op zich te nemen. Alleen met een

[p. 49]

behoorlijke subsidie wordt doorgaans de uitgave van een bibliografie mogelijk en dan nog moet er een uitgever gevonden worden die de rompslomp die dat met zich meebrengt op zich wil nemen. In dit geval kwam er subsidie van ZWO en nam Het Huis aan de Drie Grachten de uitgave op zich en met een voor de verzorging van het boek uitstekend resultaat.

Belangrijker dan dit alles is echter de wijze waarop de bibliografie is opgezet, dat wil zeggen de wijze waarop het materiaal gerangschikt is, wat er precies is opgenomen en wat niet, welke bronnen men geraadpleegd heeft en hoe men zich heeft verantwoord voor de gekozen opzet. In het hiernavolgende zal ik voor de lezer eerst weergeven wat men van de bibliografie mag verwachten en wat niet en vervolgens zal ik daar enkele kritische kanttekeningen bij plaatsen.

De bibliografie opent met een verantwoording, waarover later meer. Daarna volgt een opgave van de primaire literatuur, te beginnen met de verzamelde werken van Multatuli, gevolgd door bloemlezingen, de brieven en de afzonderlijke werken, uiteraard aangevoerd door de Max Havelaar en afdalend - niet in kwalitatieve zin bedoeld - tot Vorstenschool.

In de derde afdeling van het boek (de tweede afdeling van de bibliografie) wordt de secundaire bibliografie gegeven, onderverdeeld in monografieën, artikelen in tijdschriften en boeken, artikelen in dag- en weekbladen en tenslotte een categorie die ‘kleindruk’ genoemd wordt, d.w.z. pamfletten en brochures. De opzet is chronologisch per jaar, maar binnen elk jaar wordt per categorie alfabetisch geordend. De secundaire bibliografie opent telkens met de primaire teksten die in dat jaar verschenen zijn en geeft vervolgens de secundaire teksten waarin mogelijk op die primaire teksten wordt gereageerd. Althans, ik neem aan dat dat de reden voor deze opzet is, want ook omgekeerd komt men bij de primaire teksten een verkorte titelbeschrijving van de reacties erop tegen. Mij dunkt dat er binnen de secundaire bibliografie een bezwaar aan deze werkwijze kleeft. Niet alleen veroorzaakt ze nogal wat verdubbeling van gegevens en neemt de beschrijving in de bibliografie veel plaatsruimte in beslag, maar bovendien ontstaat gemakkelijk de indruk dat er secundaire literatuur te verwachten valt in het jaar van een primaire publikatie, terwijl die bijvoorbeeld pas aan het eind van het jaar verschenen blijkt te zijn. Waarom dan niet gekozen voor een opzet die in zijn geheel chronologisch is en dus begint met de volledige beschrijving van primaire titels en per jaar aansluitend daarop de secundaire literatuur, eveneens chronologisch? Het register zou daarop dan vervolgens een systematische ingang mogelijk maken.

Alle opgenomen titels zijn voorzien van een nommer, zodat niet alleen een paginaverwijzing in de bibliografie mogelijk wordt, maar ook een verwijzing naar afzonderlijke items.

Het boek besluit met een uitgebreid algemeen register, waarin zowel namen van auteurs, bewerkers, éditeurs, vertalers, uitgevers etc. als titels en trefwoorden zijn opgenomen. Ook de trefwoorden op basis van een

[p. 50]

karakteristiekenschema voor de secundaire literatuur zijn hierin verwerkt. Dit karakteristiekenschema (opgenomen op p. 29-30) is vergelijkbaar met het personenschema van de Bibliografie van de Nederlandse Taal- en Literatuurwetenschap (BNTL) en geeft de gebruiker van de Multatuli-bibliografie op soorgelijke wijze informatie over de inhoud of aard van de opgenomen publikaties.

De samenstellers zijn naar mijn oordeel nogal ver gegaan in hun serviceverlening aan de gebruiker, want veel van de benodigde informatie kan nu volgens een aantal ingangen gevonden worden. Op zichzelf is dat natuurlijk prachtig, maar in veel gevallen redundant.

In de inleiding vermelden de samenstellers dat zij twee dingen nadrukkelijk buiten hun doelstelling hebben gehouden. Zij hebben er niet naar gestreefd een analytisch-bibliografisch onderzoek te doen naar de opgenomen primaire teksten en ze hebben geen poging ondernomen om De Mare's bilbiografie volledig te maken of te verbeteren. Slechts wanneer de gegevens hiertoe hen tijdens het werk aan de onderhavige bibliografie in handen liepen, zijn die aanvullingen en verbeteringen vermeld. Buiten beschouwing gelaten zijn ook de vermeldingen of beschrijvingen in handboeken, encyclopedieën, geschiedkundige overzichten, schoolboeken en wat dies meer zij. Tot op zekere hoogte is dat jammer, omdat zelfs de eenvoudigste vermelding binnen een bepaalde contekst van meer belang kan blijken dan een uitvoerig, maar slecht of weinig zeggend artikel. Tegelijk moet ik erkennen dat het vrijwel onbegonnen werk is om hier systematisch onderzoek naar te doen. Het merendeel van dit type uitgaven heeft nu eenmaal geen register.

De titelbeschrijvingen zoals die in de bibliografie zijn opgenomen berusten in de regel op autopsie. Alleen wanneer dat volstrekt onmogelijk bleek is een titel voorzien van een asteriks opgenomen, zodat dit onmiddellijk afleesbaar is. Er wordt op deze regel slechts een uitzondering gemaakt en wel op artikelen uit dag- en weekbladen: ‘Artikelen in dag- en weekbladen zijn in principe niet in autopsie beschreven. Dat wil zeggen dat we voor de beschrijving van deze artikelen niet zijn teruggegaan naar de bron, te weten de legger van het desbetreffende dag- of weekblad.’ (p. 15)

Daarvoor wordt een drietal redenen opgesomd, waaronder deze: ‘het merendeel van de artikelen waarom het hier gaat, hebben we daadwerkelijk onder ogen gehad; ze bestaan dus echt (...).’

Ik neem dat graag op gezag van de samensteller aan, maar waarom hier opeens dat gezag. Ik vermoed dat de redenering ongeveer de volgende is geweest: ‘De meeste collecties die geraadpleegd zijn op krante- en weekbladartikelen bestaan uit verzamelingen fotokopieën van deze artikelen afkomstig van de knipseldienst van het CPNB en bevatten dus doorgaans geen originelen. Autopsie houdt in dat het origineel gezien is en dat is hier dus niet het geval.’ Maar waarom in dit geval dan niet de collectie genoemd waarin zich het desbetreffende knipsel bevindt? Er zijn er volgens eigen zeggen slechts vijf geraadpleegd, dus zo ingewikkeld hoeft dat niet te zijn. Laat ik hier ogenblikkelijk aan toevoegen dat deze aanmerking gezien moet

[p. 51]

worden tegen de achtergrond van de opmerkelijk zorgvuldige wijze waarop men zijn materiaal en werkwijze verantwoord heeft. Niet alleen schept dat verplichtingen, het maakt de gekozen oplossingen ook uitdrukkelijk zichtbaar. Dat blijkt bijvoorbeeld ook uit het feit dat er wel degelijk soms passages uit algemener historische werken worden opgenomen, hoewel men aangekondigd heeft dat niet te doen. Gelukkig maar, want soms kan het gekozen uitgangspunt al te knellend blijken, zoals bijvoorbeeld naar voren komt in de opgenomen passage uit Brugmans De arbeidende klasse in Nederland in de 19e eeuw (nr. 751). Het verschil met andere stukken uit bijvoorbeeld historische en literair-historische bronnen zal niet eenvoudig duidelijk te maken zijn in formeel opzicht.

Een groot deel van de pseudoniemen en initialen wordt in het register opgelost door middel van een zie-verwijzing. Onduidelijk blijft echter op welke bronnen men zich hiertoe beroept, zodat ook onduidelijk blijft wat men niet geprobeerd heeft om tot een oplossing ervan te geraken.

Ik wil deze bespreking graag in positieve zin eindigen, want daar is alle reden toe. Vergelijkt men deze bibliografie met die van De Mare, dan blijkt welk een geweldige sprong voorwaarts er op het terrein van de systematische bibliografie is gemaakt sindsdien. Men is zich duidelijk veel meer bewust van het feit dat het aangeven van grenzen en werkwijze tot de noodzakelijke voorwaarden behoort voor bibliografisch onderzoek en dat alleen op die manier een bibliografie kan ontstaan waarvan de gebruiker nauwkeurig kan vaststellen wat het opgenomen materiaal waard is. Behalve als een bijdrage aan de Multatulibestudering, met name op het terrein van de receptie van diens werk, kan men deze bibliografie dan ook beschouwen als een uitstekend uitgangspunt voor de manier waarop dit soort monnikenwerk gedaan zou moeten worden.

12 oktober 1988