Over Multatuli. Delen 22-23

[p. 44]

Eep Francken
Multatuli symbolist?

J.J. Oversteegen: De redelijke natuur. Multatuli's literatuuropvatting. Utrecht, Hes 1987. 108 blz. f 29,50.

Oversteegen, emeritus professor literatuurwetenschap in Utrecht, won achtendertig jaar geleden de Multatuli-prijsvraag van Het Parool: wie schrijft het best in de stijl van Multatuli over Nieuw-Guinea, de Amsterdamse tram of de televisie? De jury (Garmt Stuiveling, Henri A. Ett en H.A. Gomperts) bezorgde hem als eerste prijs ‘een intekening op het 12-delig Verzameld Werk’. Oversteegen maakte later de bloemlezing Multatuli en de kritiek (1970), verzorgde in 1981 met J. Kortenhorst een heruitgave van Maria Theresia en de vrijmetselaars van Sacher Masoch, ‘vertaald door Multatuli en Marie Anderson’ (zie Over Multatuli 5, 9, 11 en 12!), en schreef verder nog een groot aantal Multatuli-stukken, waaronder nawoorden in bijna alle deeltjes Multatuli-in-Salamander.

De redelijke natuur is voor de helft een bloemlezing van (77) fragmenten uit Multatuli's werk, inclusief zijn brieven, allemaal handelend ‘over schrijven en schrijvers’, voor de andere helft een inleidend opstel van Oversteegen. Daar wordt ‘de literatuuropvatting van Multatuli in zijn samenhang gereconstrueerd’. Oversteegen vergelijkt het geheel met een bouwdoos: ‘de bloemlezing levert de elementen, de inleiding probeert het model op te bouwen’.

Eenvoudig is de bouwdoos overigens niet geworden; bij dit onderwerp kan het moeilijk anders. Met de literatuuropvatting (of: de poëtica) van een schrijver wordt bedoeld: wat die schrijver zelf van literatuur vindt, wat literatuur volgens hem is en wat hij ermee wil. De laatste jaren is er veel aandacht aan besteed, omdat zo'n poëtica voor een goed begrip van literatuur belangrijk kan zijn, maar het blijkt vaak moeilijk een schrijverspoëtica vast te stellen. Waarom?

Literatuur is voor veel schrijvers het middel bij uitstek om zich uit te drukken, doordat literatuur de kans biedt tot indirecte, half verborgen mededeling, zodat hier dingen naar voren kunnen komen die onomwonden niet te zeggen zijn: wat de schrijver zelf wel min of meer aanvoelt, maar niet volstrekt helder voor ogen heeft; of: wat hij wel scherp ziet, maar niet of nauwelijks toe kan geven en toch van zich af wil schrijven; of: wat hij zo ver mogelijk van zich af houdt zonder er zijn mond over te kunnen houden. De literatuur leeft van emoties, frustraties en rancunes.

De verhouding van een schrijver tot de literatuur, zijn poëtica, ligt uiteraard op datzelfde afgeschermde gebied waartoe men niet zomaar

[p. 45]

toegang krijgt. De schrijver weet er zelf niet altijd de weg, en gaat men na wat hij er zelf over te berde brengt, dan blijken het vaak tegenstrijdigheden; een eenduidige ‘opvatting’ over literatuur hebben maar weinig schrijvers. Daarom gebruik ik de duistere incrowd-term ‘poëtica’, voor gewone lezers meteen een stopteken, toch liever dan het helderder ogende ‘literatuuropvatting’, dat men zonder problemen verkeerd begrijpen kan.

Het idee, Multatuli's uitspraken over literatuur bij elkaar te brengen, is uitstekend: bij een poging die ongrijpbare poëtica althans te benaderen kan men daar niet buiten. Maar Oversteegens meccano-theorie stelt de zaak wel erg eenvoudig voor.

Ook voor Multatuli geldt dat men zijn uitspraken niet zomaar als een stel gelijkwaardige waarheden (‘elementen’) kan gebruiken. Wat hij zegt, moet kritisch bekeken wordt, in de samenhang waarin hij het zegt. Bovendien is voor zijn poëtica natuurlijk naast zijn opmerkingen over schrijven en schrijvers ook de rest van wat hij geschreven heeft van belang: ook daar spreekt zijn poëtica, vaak duidelijker en dwingender dan in de directe opmerkingen over literatuur. Met andere woorden: vaststelling van de poëtica (‘het model’) is een deel van de interpretatie van Multatuli's werk.

Oversteegen houdt zich niet strikt aan zijn eigen aankondiging, en daar heeft hij groot gelijk in. In zijn opstel gebruikt hij veel meer dan zijn 77 citaten. Om de poëtica te benaderen zwerft hij door Multatuli's boeken heen (vooral Minnebrieven, Ideeën 3 en Miljoenenstudiën), vertelt na, legt uit, wijst problemen aan, met verwijzingen naar de bloemlezing als steunpunt. Op deze manier komt hij tot zíjn beeld van Multatuli's schrijverschap, tot zijn persoonlijke interpretatie op basis van grote kennis van Multatuli, en daarmee doet hij een oproep tot discussie waarop gereageerd moet worden.

Zijn opstel doet af en toe wel heel voorzichtig aan (‘Veel explicieter dan hijzelf geweest is, mogen wij niet worden’, p. 22), maar toch krijgt zijn opvatting duidelijke contouren, en die zijn van zijn boekje het belangrijkste. Het eerste wat opvalt is Oversteegens grote bewondering voor Multatuli. Hij heeft aandacht voor alles wat Multatuli gezegd en geschreven heeft en vindt zelfs in verslagen van Multatuli's lezingen opmerkingen van zijn gading. Dit is een sterke kant van hem, maar er staat ook iets tegenover. Hoewel hij als bloemlezer selecteert, en ook in zijn opstel afwegingen maakt, komt hij door zijn voorzichtigheid en zijn bewondering nergens tot strenge kritiek. Voor Multatuli's tegenstrijdigheden heeft hij niet veel oog, terwijl ze bij zijn onderwerp, de poëtica van een schrijver die tientallen keren zegt dat hij geen schrijver is, toch wel opvallen. En dan: Multatuli heeft over het schrijverschap zeker belangrijke dingen gezegd, maar ook wel banaliteiten. Oversteegen bedekt het met de mantel der liefde, maar wat is hier wáre liefde?

In Oversteegens uiteenzetting spelen romantische gedachten over literatuur een belangrijke rol. In de romantiek ging men literatuur (opnieuw) zien als een speciale bron van kennis: door middel van symbolen zou de dichter dingen kunnen onthullen, die op geen andere manier achterhaalbaar zijn.

[p. 46]

Hierbij ging het niet in de eerste plaats om de persoonlijke waarheden waarover ik het hierboven heb, maar eerder om de Waarheid met een hoofdletter, een voor ieder geldige (maar alleen via de dichter bereikbare) metafysische waarheid, openbaring van een echte werkelijkheid die achter de gewone schuilgaat. De dichter wordt daarom verheerlijkt, niet het minst door de dichters zelf natuurlijk.

Tegen het eind van de 19de eeuw wordt dit alles in het symbolisme toegespitst. De literatuur wordt er de ware religie die toegang geeft tot ongekende rijken, en staat daarom hoger dan de wetenschap; de troostende verbeelding die men in de poëtica vindt van hedendaagse Nederlandse schrijvers, heeft hiermee te maken.

Bij Multatuli is de literatuur daarentegen op zijn best een smeermiddel waarmee de schrijver een wetenschappelijke waarheid ingang kan doen vinden, en op zijn slechtst: vervalsing en oplichterij. Nooit stelt hij de literatuur boven de wetenschap. Wel vindt men bij hem uiteenzettingen over de ware poëzie, die de waarheid brengt, en geeft hij zelfs een identificatie van poëzie en wijsbegeerte.

Multatuli is geen man van de analyse, voor hem al gauw onnatuurlijk specialistenwerk, maar van de synthese. Daarom neigt hij sterk naar zulke identificaties, en zegt hij zeer veel malen dat ‘alles in alles’ is, zonder op de aard van dergelijke verbanden erg diep in te gaan. Deze afkeer van analyse botst met zijn beleden voorkeur voor de wetenschap.

Oversteegen heeft dit opgepakt. Multatuli's ‘alles is in alles’, zijn opmerkingen over waarheid in poëzie, zijn voor Oversteegen aanleiding om de romantisch-symbolistische ideeën als het ware op Multatuli los te laten. Vragen waar Multatuli rationeel niet verder mee kwam, heeft hij volgens Oversteegen zuiver literair willen oplossen: in zijn werk laat hij de lezer de waarheid zien, zonder dat precieze uitleg nodig is. Oversteegen herkent bij Multatuli zelfs ‘de kern van de symbolistische literatuuropvattingen’ (p. 39), waarmee hij Multatuli promoveert van late navolger van verlichting en romantiek tot voorloper van symbolisten en Revisorschrijvers. Is dit een waardevolle nieuwe visie, of vliegt de bewonderaar hier uit de bocht?

Het is wel merkwaardig hoe Multatuli bij Oversteegen de trekken krijgt van een planmatig werker, die al in 1851 wist wat hij in de literatuur zou gaan ondernemen, en daarna zijn programma uitvoerde. Dat Multatuli in hoge mate dreef op zijn invallen, steeds weer een of enkele maanden in razend tempo vellen volschreef en dan lange tijd zweeg, dat weet Oversteegen zonder twijfel. Maar het lijkt wel alsof hij er geen vrede mee heeft. Zíjn Multatuli deed het eigenlijk toch anders. Zo neemt hij aan (een verkeerde beoordeling van Multatuli's zelfidealisering), dat Multatuli, net als Max Havelaar, over de onderwerpen uit het pak van Sjaalman ‘vermoedelijk al heel wat geschreven had’ (p. 17), zodat de ontstaansperiode van Multatuli's roman veel langer is dan we dachten. Multatuli's opvatting van de spontane opwelling als hoogste bron van waarheid, heel opvallend binnen zijn poëtica

[p. 47]

en uiterst romantisch, spreekt Oversteegen niet erg aan. Hij schrijft over de ‘schijnbare ordeloosheid’ van de Minnebrieven; later merkt hij dan zelfs ‘met enige schaamte, hoe nauwkeurig dit betoog/verhaal in elkaar gezet is’ (p. 22). Dit is overdreven, zowel de nauwkeurigheid van Multatuli als de schaamte van Oversteegen.

Belangrijker is, dat (zoals gezegd) de romantisch-symbolistische theorie verwijst naar hogere werkelijkheden achter de gewone, een metafysisch karakter heeft. Multatuli vertaalt metafysisch zoals men weet met zijn nieuwvorming ‘buitenissig’: hij moest er helemaal niets van hebben. Oversteegen noemt dit verschil wel, maar het doorkruist voor hem de band met het symbolisme niet. Een ander wezenlijk verschil ligt m.i. in de symbolistische verering van de literatuur, in het bijzonder van de poëzie. Op dit punt staat Multatuli, ondanks wat hij over poëzie en waarheid zegt, toch echt dichter bij Batavus Droogstoppel dan bij de symbolistische theoreticus Mallarmé. En er is nu juist helemaal géén aanleiding om Multatuli te beschouwen als schepper van ‘een nieuwe taal’, zoals Oversteegen doet op p. 39. Multatuli streeft wel naar een origineel taalgebruik - we zagen het net - maar blijft tegelijk algemene verstaanbaarheid voorop stellen.

Oversteegen bestrijdt de gedachte, als zou Multatuli alleen maar een oppervlakkige positivist zijn. Hier heeft hij gelijk, maar hij probeert van die op zichzelf juist opmerking wel heel erg veel te maken. Zoals men weet, treedt in Miljoenenstudiën de figuur van Logos op; hij staat voor de logica. Hij is leeftijdsloos, dat is: van alle tijden, altijd geldig, maar Oversteegen noemt hem daarom ‘onkenbaar’ (p. 35). Oversteegen meent dat Multatuli een ‘taaluniversum’ wilde scheppen en ‘een nieuwe wereld’ (p. 42), ‘een wereld volgens eigen normen’ (p. 52). Dit klinkt wel mooi, maar toch niet erg naar Multatuli. Een autonome kunst, een kunst die met eigen middelen waarheden produceert, los van de wetenschap? Kijken we naar wat Multatuli over literatuur gezegd heeft, dan komt dit er niet in voor; hij houdt juist nadrukkelijk vast aan het omgekeerde.

Al gaat het dus te ver om Multatuli als symbolist te lanceren, toch schrijft Oversteegen geen onzin. Weliswaar is Logos eerder een (nogal flauwe) personificatie dan een magisch symbool, maar daartegenover kan men de grillige figuur van Fancy plaatsen: een stellig literaire uitdrukking van door Multatuli waargenomen samenhang tussen verschillende ‘inhouden’ (fantasie, verbeelding, muze, maar ook idealisme en liefde). Met andere woorden: er is wel iets van aan. Oversteegen zet een accent op een verwaarloosde kant van Multatuli's schrijverschap.

Tenslotte nog een kleinigheid. Het wetenschappelijk geweten brengt Oversteegen ertoe, almaar te citeren uit onvindbare 19de-eeuwse edities, in plaats van uit de V.w. (of zijn eigen Salamanders). Is dat nu niet een beetje kinderachtig? Wat een verwaarlozing van sinds 1951 glorieus verworven bezit!