Over Multatuli. Delen 20-21

[p. 59]

J.J. Oversteegen
Multatuli op school

Multatuli, Literair werk, ingeleid door Marcel Janssens en Philip Vermoortel. Leuven, Davidsfonds 1987. 496 blz. f 44,90.
H. van den Bergh e.a., Multatuli! Bloemlezing uit Multatuli's werken. Amsterdam, Stichting CPNB 1987. 166 blz. f 7,90.

‘Vlaanderen’ mocht natuurlijk niet afwezig zijn in het Multatuli-jaar, en de twee Belgen die de bloemlezing Literair werk verzorgd hebben evenmin: Marcel Janssens als oudgediende en Philip Vermoortel als interessantste nieuweling onder de Multatulisten (om de beladen term ‘Multatulianen’ te vermijden). De inleiding van hun boek is zo overzichtelijk en informatief als men verwachten mocht; en voor het doek, het onderwijs, geschikt.

Maar als ik iets zeggen moet over de bloemlezing zelf, stuit ik op de moeilijkheid om als Noord-nederlander iets verstandigs te zeggen over de gebruikswaarde ervan, en dat is toch wel het belangrijkste aspect. Het boek is in elkaar gezet op de manier van de ‘portable’-serie van de amerikaanse Viking-Press: een hoofdwerk, begeleid door kortere teksten, soms fragmenten. Zo'n keuze is altijd moeilijk. Moet men representatief werk nemen; òf het bekendste; of tenslotte het (voor ons) meest actuele? Janssens en Vermoortel hebben geopteerd voor het tweede uitgangspunt, zo te zien: zij namen Max Havelaar in zijn geheel op, en daarnaast enkele korte teksten, te weten de Geloofsbelydenis, het Gebed van een onwetende, de liefdadigheidsbrochure Wys my de plaats waar ik gezaaid heb, plus een zestigtal bladzijden uit Woutertje Pieterse.

Of het nodig was om de Havelaar weer eens te kiezen (er zijn verschillende goedkope uitgaven op de markt die ook in België gemakkelijk te vinden zullen zijn), lijkt mij de vraag. Ik denk dat het karakter van de reeks waarin het boek verschijnt die keuze meebrengt (‘Meesterwerken’ van nederlandstalige, tot nu toe overigens alleen belgische, schrijvers). De andere teksten zijn natuurlijk uitstekend, maar geeft dit nu een goed beeld van Multatuli zoals hij nu nog van belang is? De nadruk op het ‘atheïsme’ kan natuurlijk in zuidelijke streken nooit kwaad, en de betrokkenheid met het lot van de Javaan is historisch van eminent belang. Maar verlokken deze geschriften jonge lezers tot verder lezen? Die vraag is bij een boek voor scholieren en studenten gerechtvaardigd, maar ik kan hem eigenlijk niet goed beantwoorden omdat ik niet op een belgische school gezeten heb. Daarom doubleer ik hem met een tweede: zou het ‘tegen-evangelie’ niet méér aanspreken? Of de Japanse gesprekken, het sociale onderzoek in Ideeën III? De samenstellers spreken hun spijt uit over wat zij niet konden opnemen maar daar schieten wij niet veel mee op.

[p. 60]

Maar nogmaals, echt beoordelen kan ik deze keuze-kwestie niet, behalve dan op het punt van de Woutertje-fragmenten. Niemand die een ‘draagbare Multatuli’ samenstelt, kan de Wouter-geschiedenis negeren, maar in een boek dat op ‘meesterwerken’ mikt, is de keuze die hier gepresenteerd wordt te weinig overtuigend. Waarom niet één lang fragment, dat samenhang vertoont en tegelijk laat zien hoe de ‘genres’ in dit rare niet-boek door elkaar gehutseld worden? Dat zou eerder verleiden tot verder lezen, en bovendien ook weer beter aansluiten bij hedendaagse belangstellingen. Kortom: wat de selectie betreft wordt Multatuli naar mijn smaak, ondanks de tegengestelde bedoeling, teveel in het verleden teruggedrukt.

Nog een aanmerking: ik vind de keuze van de afgedrukte versies enkele malen raadselachtig. Max Havelaar naar de vierde druk? Ik kan geen andere reden daarvoor bedenken dan het feit dat de overige uitgaven die goedkoop te krijgen zijn zich (terecht) meestal baseren op de vijfde. Als men toch iets ongewoons had willen doen, dan zou de ‘nulde’ druk misschien nog interessanter geweest zijn (maar dan had ik natuurlijk weer over dat historiserende karakter van de bloemlezing geklaagd). Kortom: de vijfde, en geen ander. Verder de Geloofsbelydenis naar de bloemlezing van 1865, Wys my de plaats op grond van de Herdrukken-versie, evenals het Gebed, - waarom? Directe werking ging uit van de brochure en van de Dageraad-publikaties; dat waren dus de juiste versies geweest, òf de ‘laatste-hand’, als men Multatuli's latere inzichten wilde respecteren (wat in een boek als dit niet strikt noodzakelijk is).

Tot zover de zure opmerkingen. Natuurlijk valt er ook veel goeds te melden. Het doet aangenaam aan dat er zonder slag om de arm gepraat wordt over het onvergelijkbare niveau van dit schrijverschap; een ‘vent in het gezelschap van mooipratende dwergen’. Zo is het toch? Ook zag ik met plezier dat Multatuli naast Gezelle gezet wordt. Mijn waardering voor het boek is dus eerder op de inleiding dan op de bloemlezing gebaseerd. Een paar kanttekeningen bij die inleiding, voor het geval dat een tweede druk nodig blijkt: Vosmaer heette niet Carl maar Carel, de opinie van Dekker over de Tachtigers ligt wat minder ongenuanceerd broertje-doodachtig dan hier gesteld wordt, en de wending: Multatuli ‘had een vriend (Van Lennep) die...’ zou misverstanden kunnen wekken. Dat moet eerder zijn: ‘kreeg een medestander’.

Er is nog een bloemlezing verschenen, een noord-nederlandse, met een aardig voorwoord van G.A. van Oorschot, waaruit men kan opmaken dat ook dit boek voor de middelbare school bestemd is. De samenstellers zijn, behalve Van Oorschot: H. van den Bergh en Eep Francken, en voor wat betreft het ‘uitvoerende werk’ Sander Blom.

Het uitroepteken van de titel staat er terecht, want dit is een juweel van een bloemlezing. De afgelopen jaren heb ik, met het oog op eigen onderzoek, alle werken van Multatuli, inclusief de ‘documenten’ weer doorge-

[p. 61]

lezen. Daarbij heb ik regelmatig gedacht: dit zou zó in een tijdschrift van nu afgedrukt kunnen worden. Het omgekeerde evangelie in Opzij, de Elberfeldse wezen als tegengif voorgelezen na een EO-uitzending, het budget van de werkman in De Gids, de stelling van Pythagoras, Specialiteiten, Japanse gesprekken in noemt U maar een periodiek.

Ik word in Multatuli! op mijn wenken bediend: al die teksten zijn in de bloemlezing te vinden, naast nog menige andere, even goed gekozen. Het enige waar ik nog behoefte aan zou hebben, is: meer; bijvoorbeeld de apotheose van Over vrye arbeid en misschien nog wat losse stukken (‘novellen’!) uit de Ideeën, maar dat is een kwestie van persoonlijke voorkeur, waar altijd over te hakketakken valt. De bloemlezing, zelf al een ideaal visitekaartje (van een lezer die hier nìet door gecharmeerd wordt, valt nooit een Multatuli-gebruiker te maken), wordt gecompleteerd door een overzichtelijk lijstje van leverbare titels en suggesties voor verdere secundaire lectuur, dat laatste een beetje kort uitgevallen maar voor het doel wel geschikt.

Eén aanmerking: de teksten zijn steeds afgedrukt naar de versie van de Volledige werken, wat voor de Havelaar-fragmenten werkelijk onaanvaardbaar is: díe uitgave moeten wij maar liever negeren.

Wanneer de leraren Nederlands nu nog met de handen in het haar zitten, als het om een kennismaking van hun leerlingen met de actualiteit van Multatuli gaat, is dat hun eigen schuld.