Over Multatuli. Delen 20-21

[p. 69]

Karel van het Reve
Klein bier voor de Multatuligek

Jacques Post: Het Pincoffs spel. Utrecht, Luitingh 1987, f 24,90

In 1854 probeerde Eduard Douwes Dekker ten behoeve van zijn vriend Carel van der Pool contact te leggen met zekere Elise van der Meyde in Den Haag, die gereageerd had op een huwelijksadvertentie van Van der Pool. Die Elise was een jonge weduwe en de maîtresse van een ‘suikerlord’, de gepensioneerde resident van Rembang jhr. O.C. Holmberg de Beckfelt.

Dekkers bemiddelingspogingen hadden geen resultaat. Van een huwelijk met Van der Pool kwam niets. Later trouwde Elise met haar begunstiger, die zij meer dan een halve eeuw overleefde. Haar debuut in de Nederlandse literatuur maakte zij in Uit de suiker in de tabak van P.A. Daum als ‘douarière de Resfeldt’.

In de roman Het Pincoffs spel van Jacques Post treedt ze ten tweede male op. Douwes Dekker heeft haar in Den Haag volgens dit boek wel degelijk ontmoet, en haar zelfs zwanger gemaakt. Elise baart - Dekker is dan al weer in Indië - hem een zoon, die Edward Havelaar genoemd wordt. In het boek is Elise's meisjesnaam Havelaar en zij helpt Multatuli niet alleen aan een onwettige zoon, maar ook aan de titel van zijn hoofdwerk.

Het boek speelt in de jaren zeventig van de vorige eeuw. Het is een soort historische misdaadroman. Eigenlijk is het meer een avonturenroman. Met het historische aspect van dit boek is het merkwaardig gesteld. Er zijn twee manieren om een historische roman of film of schilderij historisch ‘aan te kleden’. De meest gebruikelijke en ietwat ‘vulgaire’ manier is dat je de verwachtingen van de lezer honoreert: hij weet vagelijk dat in de beschreven periode bepaalde kledingstukken, wapens, zegswijzen, kapsels, huiskamers optreden, en de auteur zorgt ervoor dat de lezer die dingen ook krijgt aangeboden. Speelt je roman onder de Batavieren, dan laat je de mensen rondlopen in beestenvellen en bier drinken uit de schedels van hun verslagen vijanden, en af en toe toespelingen maken op Claudius Civilis en op de holle boom, waarin grootvader de Rijn is komen afzakken. Speelt je boek in de tachtigjarige oorlog, dan zorg je voor Goudse pijpen, kanten kragen en je laat af en toe iemand over ‘de prins’ spreken of ‘de watergeus ligt voor Den Briel!’ roepen. Kortom, je geeft de lezer en de toeschouwer wat hij in die tijd verwacht omdat hij het in vorige historische romans en in vroegere historische films ook heeft aangetroffen.

Post gaat zo niet te werk. Hij is een fanaticus, die de ‘couleur historique’ aanbrengt door de lezer dingen aan te bieden die die lezer nog nooit eerder gezien heeft. Als een trein bij Post de stationsoverkapping binnenrijdt, dan is er - want dat valt haast niet te vermijden - sprake van wolken stoom,

[p. 70]

maar behalve die door de lezer verwachte stoom geeft Post ons ook iets onverwachts: voor een loket staat bijvoorbeeld iemand zich te beklagen dat hij zijn mand met trekhonden niet per spoor mag vervoeren. Met zulk soort trekhonden staat dit boek vol. Als er een schietwapen nodig is, dan kun je er zeker van zijn dat Post geen merk neemt, dat wij kennen (Colt, Browning, Smith & Wesson - ik neem voor het gemak maar even aan dat die merken honderd jaar geleden al bestonden) maar een wapen waar de gemiddelde lezer nog nooit van gehoord heeft (Walton, Shelby).

Andere manier waarop Post van de traditie van de historische roman afwijkt: hij laat de lezer niet merken dat er tussen de fictieve personen van zijn boek ook ‘historische’ personen optreden. Je kunt Het Pincoffs spel lezen zonder ook maar te vermoeden dat zich achter die naam Pincoffs een historische persoon verschuilt: Lodewijk Pincoffs, de man die de bouw van de Leidse studentensociëteit ‘Minerva’ mogelijk heeft gemaakt, bankier, oprichter van de Afrikaanse Handelsvereniging, de ‘sterkste man van Nederland’ omdat hij ‘heel Rotterdam had opgelicht’, lid van de Eerste Kamer, ridder in de orde van de Nederlandse leeuw, bijna minister van financiën, en tenslotte, omdat hij de boeken van die handelsvereniging had vervalst, gevlucht naar Amerika. Maar Post laat niet merken dat die Pincoffs echt bestaan heeft. Ander voorbeeld: een medestudent van Edward Havelaar aan het Trinity College in Dublin blijkt een toneelstuk voor hem te hebben geschreven en Oscar Wilde te heten. Post laat niet merken dat er in die tijd een echte student aan Trinity College studeerde die Oscar Wilde heette.

De Multatuligek (dat wil zeggen de lezer van dit tijdschrift, dat wil zeggen iemand die het kleinste stukje nieuws over Multatuli gretig tot zich neemt) zal in dit boek weinig van zijn gading aantreffen: Multatuli wordt eigenlijk alleen maar een paar keer genoemd. Edward Havelaar heeft nauwelijks belangstelling voor zijn vader, die nog leeft als de meeste gebeurtenissen in het boek zich afspelen. Evenmin interesseert Edward zich voor zijn halfbroer Edu en zijn halfzusje Nonnie. Wel heeft hij de Millioenenstudiën gelezen. Hij wint zelfs een boel geld na het lezen van dat boek. Moeder Elise lijkt nauwelijks op de hoogte te zijn van de roem van haar vroegere minnaar. Er wordt in het boek eigenlijk nauwelijks over hem gesproken. Als de hoofdpersoon geen zoon van Multatuli geweest was zou het boek onveranderd zijn gebleven.

Behalve door een fanatieke belustheid op historische details die buiten het bestek van een gewone historische roman vallen treft Post ons ook door zijn voorliefde voor vechten. Er wordt in dit boek zeer veel geschoten, geslagen en gestoken. Duels en vechtpartijen zijn aan de orde van de dag, en worden met grote vaardigheid beschreven. Edward Havelaar valt van het ene gevecht in het andere. Een aardje naar zijn vaartje, zou je kunnen zeggen: Dekker moet op Sumatra een keer het complete plaatselijke officierscorps uitgedaagd hebben. Iets anders is, dat Dekker voor dat duelleren wel de doodsverachting, maar niet de vereiste handigheid zal hebben bezeten. Hij lijkt me

[p. 71]

iemand die te zenuwachig was om raak te schieten en die op de degen eerder zelf getoucheerd werd dan dat hij iemand anders raakte. Zijn bastaard Edward echter is niet alleen heel moedig, maar ook een meester op alle wapens.

Nog een roman dus waarin een randfiguur uit het leven van Multatuli optreedt. Er zijn er ook een paar waarin hij zelf voorkomt. Het wachten is op een roman met Multatuli als hoofdfiguur. De schrijver van die roman heeft dan natuurlijk het geweldige nadeel dat hij moet concurreren met de Havelaar, en dat is geen kleinigheid.

[p. 72]

Nog net in 1987 verscheen de langverwachte Multatulibibliografie van P.C. van der Plank: Multatuli-literatuur 1948-1977, lijst der geschriften van en over Eduard Douwes Dekker. Deze bibliografie probeert volledig te zijn, maar werkelijk volledige Multatuli-bibliografieën kunnen wij ons nauwelijks voorstellen. Wij vragen onze lezers om eventuele aanvullingen op ‘Plank’ (uit 1948-1977) aan ons op te sturen, zodat wij d.m.v. een vaste rubriek in Over Multatuli het boek nog vollediger kunnen maken dan het nu al is.

(Red.)