Over Multatuli. Delen 20-21

[p. 66]

A. Kets-Vree
Antwoord aan W.F. Hermans

In mijn bespreking van de Max Havelaar-editie van W.F. Hermans kwam ik tot de conclusie dat ‘er een overbodige uitgave aan de reeks Havelaar-edities [is] toegevoegd.’ Deze conclusie handhaaf ik, ook na lezing van zijn reactie.^1.

Mijn kritiek was ten eerste gericht op de inconsequente wijze van tekstverzorging. Een editeur heeft de keuze uit twee mogelijkheden: òf hij beperkt zich tot het presenteren van een facsimile zonder verder tekstkritisch commentaar, òf - en dat verdient de voorkeur - hij streeft ernaar zoveel mogelijk corrupte plaatsen in de tekst te signaleren en te corrigeren. Hier en daar onopgemerkt gebleven zetfouten verbeteren - zoals Hermans in zijn editie heeft gedaan - leidt tot willekeur; want: waarom bijvoorbeeld wel ‘vehaalde’ (editie-Hermans, p. 277 en 428) corrigeren en niet ‘gespoken’ (p. 41)? Nogmaals: Hermans heeft tientallen ondubbelzinnige zetfouten laten passeren, die zeker even storend zijn als de fouten die hij wel heeft gecorrigeerd. Natuurlijk heb ik die in mijn recensie niet allemaal opgenoemd, maar heb ik me beperkt tot - zoals ik schreef - een ‘korte opsomming’.^2.

Mijn tweede punt van kritiek betrof de annotaties. Ik ben nagegaan in hoeverre Hermans zijn eigen doelstellingen heeft gerealiseerd. Hij wilde de lezer onder meer helpen bij het beantwoorden van de vraag: wat staat er in het boek. Dit betekent onder andere dat namen, begrippen, historische situaties en litteraire toespelingen, die een hedendaagse lezer niets meer zeggen, moeten worden toegelicht. Hoewel Hermans - zoals ik schreef - ‘ettelijke plaatsen van verhelderende aantekeningen voorzien heeft’, bleven toch talrijke plaatsen onopgehelderd, waar enige toelichting zeker op haar plaats zou zijn geweest. Als voorbeeld noemde ik het ontbreken van informatie over de Nederlandsche Handelmaatschappij en de koffieveilingen (beide voorkomend in de ondertitel) en over de rol van de makelaar binnen dit geheel (Droogstoppel). Dat ik gevraagd zou hebben om een ‘grondige historische beschouwing van het Cultuurstelsel’ zoals Hermans meent, is onjuist.

Hermans heeft ook willen aangeven wat er, van het in Max Havelaar vertelde, echt is gebeurd. In mijn bespreking noemde ik de confrontatie tussen feit en fictie het grootste probleem waar een editeur van Max Havelaar voor gesteld wordt. Het werk is namelijk niet alleen sterk autobiografisch van aard, het is tegelijkertijd ook een pleidooi. Om zijn hoofdpersoon in een zo gunstig mogelijk daglicht te plaatsen, heeft Multa-

1. Mijn volledige argumentatie is te vinden in het vorige nummer van Over Multatuli; hier beperk ik me tot de punten waarop Hermans gereageerd heeft.

2. Een lijst van in de vijfde druk aan te brengen correcties wordt te zijner tijd in de historisch-kritische editie van Max Havelaar gepubliceerd.

[p. 67]

tuli bepaalde feiten ‘verdoezeld, goedgepraat, verzwegen en opgesierd.’ Deze formulering ontleende ik aan een artikel van A.L. Sötemann, dat ik in een voetnoot vermeldde. Hermans verwijt mij met twee maten te meten omdat ik - in een bespreking van zijn editie! - niet ook het terloops aangehaalde artikel van Sötemann kritisch bespreek. Het lijkt mij echter niet tot de taak van een recensent te behoren om, behalve het werk dat hij bespreekt, ook de in de noten vermelde litteratuur aan een kritische beschouwing te onderwerpen, zeker niet als aan die litteratuur geen gedetailleerde informatie, maar slechts een globale karakteristiek ontleend wordt.

De dienstverlenende rol van een editeur - de kloof tussen tekst en lezer zoveel mogelijk te overbruggen - brengt met zich mee dat annotaties toegesneden moeten zijn op de tekst. Ze mogen niet te weinig informatie bevatten, maar ook geen eigen leven gaan leiden doordat ze voor de tekst niet ter zake doende gegevens bevatten. Over twee van de voorbeelden die ik noemde om aan te geven dat de editie-Hermans in dit opzicht tekort schiet, is kennelijk een misverstand ontstaan. Hermans meent dat ik hem verweten zou hebben een opheldering van Multatuli over zoutwinning te doubleren. Over zoutwinning heb ik echter in het geheel niet geschreven. Wel had ik kritiek op Hermans' noot op p. 428, waarin hij niets anders doet dan verwijzen naar opheldering 151 van Multatuli, waarnaar op dezelfde plaats in de tekst al met het nootcijfer 151 verwezen wordt! Het tweede voorbeeld is een geval waarin Hermans enerzijds te veel en anderzijds te weinig meedeelt. Op p. 131 van Max Havelaar staat: ‘Zoodat ik maar zeggen wil, om met Abraham Blankaart te spreken’ en op p. 148 wordt deze zinsnede herhaald. Om te beginnen zou een lezer moeten weten dat Abraham Blankaart een personage is uit Sara Burgerhart. Multatuli vertelt hem dat (in noot 75) en Hermans doet dat ook (op p. 414). Hij vermeldt daar eveneens dat Blankaart ‘Wat hamer!’ pleegt te roepen. Dat mag waar zijn, maar op dèze kennis doet Max Havelaar geen beroep. Gezien de context waarin de naam Blankaart tot twee maal toe genoemd wordt, had Hermans de lezer een betere dienst bewezen als hij vermeld had dat ‘Zoodat ik maar zeggen wil...’ een stopwoordje is van Blankaart.^3.

Natuurlijk bevat de editie-Hermans ook pluspunten. In mijn bespreking heb ik er enkele genoemd. Allereerst de beslissing om de vijfde druk, inclusief Multatuli's ‘Aanteekeningen en Ophelderingen’ af te drukken. Vervolgens schreef ik dat Hermans ‘ettelijke plaatsen van verhelderende aantekeningen voorzien heeft’. Ten slotte vermeldde ik dat de toetsing van de gebeurtenissen aan de werkelijke gang van zaken, voorzover die nog achterhaalbaar is, met name bij de Indische gedeelten interessante resultaten opleverde.

Die positieve punten wegen naar mijn mening echter onvoldoende op tegen de bezwaren die er tegen deze editie aan te voeren zijn. Hermans heeft in zijn annotatie - zoals ik met voorbeelden heb verduidelijkt - zijn eigen

3. Zie voor bewijsplaatsen mijn bespreking in Over Multatuli 19.

[p. 68]

doelstellingen onvoldoende gerealiseerd en heeft zich bovendien te weinig opgesteld als intermediair tussen tekst en lezer. Daarom betreurde ik het en betreur ik het nog steeds dat hij niet óók een kritische compilatie heeft willen maken uit de notenapparaten van eerder verschenen Havelaar-edities.^4. Dan hadden we de beschikking gehad over een editie die ‘verslag doet van de huidige stand van zaken in de Havelaar-commentaar, aangevuld met enkele nieuwe bevindingen [...].’

Ten slotte: insinuaties als die over de dubbeldruk (overigens niet van de eerste druk, zoals Hermans schrijft, maar van de tweede) laat ik geheel voor zijn rekening.

4. Hermans' opmerking dat dit onmogelijk is omdat die eerder verschenen edities corrupt zijn, snijdt geen hout. Ook noten bij een corrupte versie van Max Havelaar kunnen de moeite waard zijn om over te nemen.