Over Multatuli. Delen 20-21

[p. 55]

Hidde R.J. van der Veen
Multatuli's ‘ontbytstertje’

Op een dag in oktober 1860, enkele maanden na het verschijnen van Max Havelaar, staat Eduard Douwes Dekker voor de etalage van een winkel op het Damrak. Zojuist heeft hij een ontredderd kind wat kleingeld gegeven. ‘Eensklaps gevoelde hij zich bij den arm grijpen’, vertelt de uitgever van zijn Ideen, R.C. d'Ablaing van Giessenburg, later, ‘terwijl hem in het oor gefluisterd werd: “Ik heb honger”. Een net geklede jonge dame stond naast hem en zag hem vragend aan. “Ik ben op weg naar het Tolhuis”, zeide Dekker, “ga mede, daar kunnen wij op ons gemak praten”. En zij ging mede. Den tuin binnentredende bestelde Dekker terstond een paar broodjes met vleesch, die zijne gezellin gretig opat. “Ziezoo”, zeide Dekker, toen zij gereed was, “vertel mij nu eens wie ge zijt, en wat u aanleiding gaf, mij, een vreemde, aan te spreken?” - “Mijn vader”, antwoordde zij, “is een bekend gouddraadwerker in Den Haag, wiens vroeger zeer winstgevende zaak sedert eenigen tijd zeer achteruit gegaan is. Onder de officieren die hoofdzakelijk zijn clientèle vormen, zijn er verscheiden, die thans in Amsterdam in garnizoen zijn en die nog altijd verzuimd hebben het hem verschuldigde aan te zuiveren. Door den nood gedwongen wilde vader eene poging wagen die gelden binnen te krijgen, en met dat doel zond hij mij naar Amsterdam”. - “Een vreemde opdracht voor een meisje; waarom zond hij niet liever een zijner knechts om officieren tot het betalen van hun schuld aan te manen?” - ‘Dat vond hij minder geraden omdat hij bij ondervinding wist, dat dezen weinig kans van slagen hebben.”^1.

Nadat het meisje heeft verteld dat haar pogingen tot dan toe niets hebben opgeleverd, gaat het gesprek nog enige tijd voort. Dekker brengt haar naar haar logeeradres en nodigt haar uit om, mocht zij weer honger hebben, bij hem te komen eten. Op dat aanbod gaat zij in, enkele dagen is zij tijdens het ontbijt bij Dekker te vinden. Ze blijft alsmaar langer en breit, druk pratend, pantoffels, die ze hem bij haar afscheid als dank schenkt. In een andere versie van dit verhaal, die van Mimi,^2. heeft Dekker haar verboden te spreken. Daarin heet ze dan ook het ‘zwygend ontbytstertje’.

Enige maanden later - het is juni 1861 - krijgt Dekker weer bezoek. Ene Stamkart - ‘doctor in de Letteren’ - verzoekt hem vierhonderd gulden ter beschikking te stellen voor een noodlijdend gezin in Den Haag. Dekker is daartoe uiteraard bereid en hij verwacht het geld te kunnen verdienen met het schrijven van een boek, ‘Brieven aan Fancy’ geheten. Hij zet zijn uitgever, F.C. Günst, onder druk, deze levert een voorschot, en op 10 juni kan Dekker de doctor het geld geven. Het bezoek staat beschreven op de eerste bladzijden van Minnebrieven, want zo heet het boek als het verschijnt.

1. [P.J.A.] M[eersmans], Rudolf Charles d'Ablaing van Giessenburg, Amsterdam, 1904, p. 167, 168.

2. Multatuli, Volledige Werken, dl X. p. 315.

[p. 56]

Weer wat later brengt Stamkart Dekker opnieuw een bezoek. Hij wil danken voor de gegeven steun en tegelijkertijd de dochter uit het armlastige gezin aan hem voorstellen. Hij is inmiddels met haar in het huwelijk getreden. Tot zijn verbazing herkent Dekker in de echtgenote van Stamkart zijn ‘ontbytstertje’, maar laat die verbazing niet merken. Zij maakt in het gesprek een ongelukkige opmerking over Dekkers pantoffels, waarop deze in woede ontsteekt. De twee gehuwden druipen af. Stamkart schijnt zich later nog eens tot Dekker te hebben gewend met een nieuw verzoek om steun, maar dat gaat zelfs Dekker dan te ver.

Wie was deze doctor Stamkart? Johannes Adrianus Stamkart werd geboren op 11 maart 1829 in Antwerpen als oudste zoon van Franciscus Johannes Stamkart, onderwijzer in de wis- en zeevaartkunde aldaar. Anderhalf jaar later, de Belgen zijn in opstand gekomen, vertrekt zijn moeder, Carolina Gabrielle de Bock, met medeneming van haar - dan enige - zoon naar Amsterdam. Vader Stamkart volgt een jaar later. Hij zal bekend worden vanwege zijn wetenschappelijk werk op het gebied van zuivere en toegepaste wiskunde, waaronder de driehoeksmeting van Nederland en de standaardisatie van maten en gewichten. In 1844 krijgt hij een eredoctoraat van de Leidse universiteit, een jaar later wordt hij lid van het Koninklijk Nederlandsch Instituut van Wetenschappen, de voorloper van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen. Een hoogleraarsbenoeming aan de Polytechnische School volgt in 1867; hij blijft er tot 1878. Vier jaar later overlijdt hij.

Stamkart junior promoveert in 1858 in Utrecht. ‘Specimen litterarium

[p. 57]

inaugurale exhibens commentarium in Plauti Mostellariam’, luidt de titel van zijn in Amsterdam uitgegeven proefschrift. Zijn universitaire opleiding heeft hij daarvóór genoten in Amsterdam en Leiden.

Daarna is hij, volgens het Biografisch Woordenboek der Noord- en Zuidnederlandsche Letterkunde, privaatonderwijzer in Amsterdam, waar hij ook overlijdt, op 8 augustus 1887. Behalve zijn proefschrift, laat hij bij zijn dood werken na over de Tachtigjarige Oorlog, over het leven en werken van drie Nederlandse koningen, leerboeken Grieks en Hebreeuws en een aantal vertalingen. Niets wijst erop dat hij welgesteld is of bijzondere erkenning heeft gekregen.

Wellicht is dat het gevolg - of de oorzaak - van zijn huwelijk, exact drie maanden na zijn eerste bezoek aan Dekker, op 11 september 1861 met de ongehuwde moeder Engelina Helena Margaretha Hendrina Hartman, het ‘ontbytstertje’ uit de Multatuli-literatuur. Het huwelijk wordt gesloten in Den Haag, kort daarna vinden we de echtelieden terug in Amsterdam. In de registers van de burgerlijke stand staat de vader van Engeltje - zo wordt de op 11 mei 1835 geboren vrouw genoemd - genoteerd als borduurwerker en de identificatie met het ‘ontbytstertje’ ligt dus voor de hand, al is ze op het moment van de ontmoeting met Dekker een jonge vrouw van 25 jaar. De vader is bij het jonge echtpaar ingetrokken. Alex Constantijn Lodewijk Philips Ferdinand Hartman, het op 6 juli 1856 geboren kind van Engeltje, completeert het huishouden.

Het kind heeft nooit de naam Stamkart gekregen en mevrouw Hartman

[p. 58]

uit Havelte (Dr.), kleindochter van Alex, vertelde mij dat zij van haar grootvader wist dat zijn vader een ander dan Stamkart was. Van Engeltje en haar zoon resten ons nu slechts wat documenten en een glasfoto uit de late jaren vijftig van de vorige eeuw. Ze zijn in bezit van de familie. In het familiebezit bevindt zich ook serviesgoed waarop deze foto is afgedrukt.

Dit artikel kwam tot stand dankzij de welwillende medewerking van de familie Stamkart in Den Haag, de heer Jutte in Amsterdam en mevrouw M. Hartman in Havelte.