Over Multatuli. Delen 20-21

[p. 5]

B.P.M. Dongelmans
Een wandeling met Multatuli

Folgt man den Promenadenwegen des Kurparks am Rambach weiter aufwarts, so erreicht man in 20 Min. die Dietenmühle, mit viel besuchter Kaltwasserheilanstalt und gute Wirthschaft. 1/4 St[unde] weiter Sonnenberg (Whs. bei Jacquemar), kleine Ort mit einer ehemals den Grafen von Nassau gehörigen, 1689 zerstörten Burg, oben Wirthsch., 1/4 St. ostl. der Bingert, lohnender Aussichtspunkt. - Bei Rambach, 1/2 St. thalaufwarts von Sonnenberg, wurde 1859 ein Romer castell ausgegraben.
Nördlich von Wiesbaden, auf halber Höhe des Neroberges, 20 Min. vom Cursaal entfernt, glänzt die 1855 vollendete russisch-griechische Capelle (164 m), die Gruftkirche der Herzogin Elisabeth von Nassau mit ihren vergoldeten Kuppeln weit in die Gegend hinein.^1.

Als Multatuli en Mimi in de jaren 1870-1879 te Wiesbaden wonen zijn de ruïne Sonneberg en het plaatsje Rambach toeristische attracties, waar bezoekende vrienden en logerende gasten mee naar toe worden getroond: ‘We zouden dien dag naar Sonneberg en Rambach gaan’, zo schrijft Multatuli op 5 juli 1876 aan P.A. Tiele (V.W. XVIII, blz. 395). Juli 1872 had Multatuli ook zijn uitgever G.L. Funke al bijvoorbaat enthousiast voor de te ondernemen uitstapjes proberen te maken: ‘(Onthoud: 1e dag Sonnenberger ruine en Rambach met resten van 'n romeins kasteel. 2e dag: of Platte of Chausseehaus-hoog-gelegen punten, vanwaar ge den Ryn ziet, of Frauenstein waar 'n) Och t is gekheid, te bepalen welke wandelingen we maken zullen.’ (V.W. XV, blz. 265).

En toen Vitus Bruinsma in 1877 enige dagen bij de Dekkers logeerde, herinnert hij zich in 1892: ‘in Wiesbaden, waarvan hij in '73 in zijn Millioenen-studiën geschreven had, dat de lucht er zacht genoeg is, om te vrezen, “dat doodgravers en bidders hun patiënten van elders moeten ontbieden, om niet genoodzaakt te zijn, zichzelf te begraven uit armoede.” Daar bezocht ik met hem de in de nabijheid gelegen ruine Sonneberg, en zag het valluik, aan de lezers van die studiën zoo goed bekend, dat de donkere diepte bedekt, waarin Fancy, hem, Multatuli, eens had neergesmeten en waaraan wij de heerlijke fantasie, die ik zooeven noemde, te danken hebben. Daar zaten wij ook in der Laube, bij een der groene tafeltjes, waaraan Multatuli in de inleiding van zijn “Millioennen-studiën” zijn taaien Hollander at en het standje van de twee studenten met Staccata bijwoonde.’^2.

Het was de ruïne (bij) Sonneberg die Multatuli naar eigen zeggen in de inleiding van Millioenen-studiën in januari 1855 voor het eerst aanschouwd had. Op 12 mei 1870 verscheen zijn herinnering aan de Sonneberg, die hij ‘voor 't eerst na veertien jaar, enige weken geleden (...) weder bezocht’ in Het Noorden. Het betrof het tweede stuk van het naderhand afgebroken

1. Die Rheinlände von der Schweizer bis zur Holländischen Grenze: Handbuch für Reisende. 19 Aufl. Leipzig: Baedeker, 1876, blz. 176. De interne kaartverwijzingen zijn in deze passage weggelaten.

2. Ter Gedachtenis aan Multatuli 1887 - 19 Februari - 1892. Amsterdam, 1892, blz. 16-17.

[p. 6]

feuilleton Langs velden en wegen, Reis-indrukken van Multatuli (V.W. IX, blz. 364 en V, blz. 19, 23 en 228-229).

Afb. 1

Twee jaar later, als hij de draad van de Millioenen-studiën weer heeft opgenomen valt, sept./okt. 1872, opnieuw de naam Staccata (V.W. XV, blz. 399).

Wanneer Carel Vosmaer eind mei 1874 Multatuli en Mimi bezoekt in hun woning, of liever etage, aan de Geisbergerstrasse 12 wordt ook hij meegenomen naar de Sonneberg en Rambach. Zijn te verwachten tijdpassering was ook hem in de lopende correspondentie duidelijk gemaakt: ‘O, je zult het hier lief vinden. En we hebben geen 10 minuten te gaan om buiten te zyn. Onze straat zelf ligt al op een der heuvels die de stad omringen. Voor vier dagen maakten wy 'n wandeling naar Frauenstein waar 'n ruïne is die my interesseert omdat men er niet inkomen kan. Ik wil 't toch eens proberen. En daar is 'n linde die vele eeuwen oud is. Die arme kerel is haast geen boom meer en wordt met kunst en vliegwerk in elkaar gehouden. (...) En den vorigen dag waren we naar Rambach geweest waar de grondvesten zyn van 't romeinsch castellum.’ (V.W. XVI, blz. 487).

Ook Mimi bereidt Vosmaer voor: ‘Maar d. heeft een vlieger gemaakt - quasi voor 'n kleine jongen ('t kind van Marie Anderson) - en telkens als de zon doorkomt doet hy alles om ons over te halen de vlieger te gaan oplaten. We zullen er dus aan moeten geloven.’^3.

Zaterdagavond 30 mei arriveerde hij op het Taunus-Bahnhof te Wiesbaden. ‘Ik zal er wezen met m'n roode parapluie, regen of niet. Verlaat de [sic!] station niet, voor ge my hebt,’ schrijft Multatuli op 27 mei naar Den Haag.’^4. ‘We wonen na by buiten, en zyn terstond in 't wald. Heb je op 't kaartje en in den guide die Grieksche kapel gevonden? Nu die zie je uit

3. Deze brief d.d. 1 mei 1874 en de volgende van 27 mei 1874 niet in V.W. XVI. Het Vosmaer-archief, dat tot voor kort helaas niet toegankelijk was, bevat naar thans blijkt en zoals reeds door Garmt Stuiveling werd aangenomen, nog een 45-tal brieven (hele en halve, al dan niet verknipt) van Mimi en Multatuli aan Vosmaer, deels ook uit de jaren 1873-1875. Deze waren niet tijdig beschikbaar om nog in het V.W. XVI en XVII te kunnen worden opgenomen. Alle brieven thans in fotokopie op het M.M. evenals foto's van de schetsen en tekeningen van Vosmaer met betrekking tot Multatuli te Wiesbaden.
Het Vosmaer-archief wordt thans geïnventariseerd op het Centraal Register van Particuliere Archieven.
F.L. Bastet had voor zijn Mr. Carel Vosmaer, Zijn achtergronden, zijn reizen, zijn tijdgenoten, zijn invloed, Den Haag, 1967, (Fakulteitenreeks 888) nog wel toegang tot het archief. Hij wijdde een enkele zin aan Vosmaers verblijf bij Multatuli in 1874 (blz. 57) en drukte slechts een drietal schetsen af. Over Vosmaers bezoek aan Nieder-Ingelheim is Bastet uitvoeriger.
Vgl. voor het vliegeren ook V.W. XVI, blz. 532.

4. Zie de vorige noot.

[p. 7]

bed. Die vergulde koepel doet 'n aardig effect in 't groen. Hy is van ons huis ca. 20 minuten gaans.’ (V.W. XVI, blz. 531). Multatuli en volgens hem met name Mimi verheugen zich zichtbaar op het bezoek. Er is al een boom ‘Vosmaerboom’ gedoopt:

‘En ik nam my voor u by dien boom te brengen, zoodra ge hier waart.’ (V.W. XVI, blz. 545). Moest Vosmaer eerst in kamer a slapen, al schrijvend aan dezelfde brief, verandert de indeling en Multatuli corrigeert ‘dat ge niet krygt slaapkamertje a, maar b. Je zult dus den vergulden koepel van de grieksche kapel ('n byou!) niet uit je bed zien. En, en, 't is de vraag hoe we je zoontje zouden “bedden”.’ (V.W., XVI, blz. 534). Maar het zoontje blijkt bij het uitstappen op het station Jeanne Clant van der Myll-Piepers te heten, Vosmaers vriendin Holda. Ze logeren bij de Dekkers, zoals was toegezegd.

Afb. 2

Via een getekend plattegrondje kennen we niet alleen de indeling van de etage (V.W. XVI, blz. 531), maar een tweetal tekeningen van Vosmaer laten ook het interieur van de ‘kamer’ (zie afb. 1) annex salon zien. Want Vosmaer heeft thuis en op de wandelingen zijn schetsboeken bij de hand en maakt gedurende zijn verblijf diverse tekeningen, waaronder portretten van Multatuli en Mimi (zie afb. 2 en 3). We hebben ‘zoowel voor kabinet als visite’

[p. 8]

geposeerd, schrijft Multatuli aan Funke.^5. Ronduit verrassend zijn de twee schetsen van ‘Multatuli te Rambach’, waar Multatuli, Mimi, Carel en Jeanne naar toe waren gewandeld. Vosmaer heeft van dit uitstapje niet alleen via tekeningen, maar ook via een ‘Idylle’ verslag gedaan.^6. ‘Daar krygen we V's vogels! Lees vooral gauw de “Idylle”. Die idylle is historisch! Ik heb ze nog niet gelezen, maar Mimi zegt dat de beschryving allerliefst is. Alles is waar. Hy arrangeerde maar’, schrijft Multatuli aan Funke op 24 december 1875 (V.W. XVIII, blz. 137). ‘Ja, m'n eenige indruk is nu dat ik 't overgelykelyk schoon vind. En 't komt er mal by (maar waar is 't) dat ik vóór Mimi aan den laatsten Abschnitt kwam, zóó gelachen heb, als me in tyden niet gebeurd is.’ (V.W. XVIII, blz. 144).

Frouwa, Tscharmaranda, Nanna en Don Zefiro Bueno zijn verbeeldingen voor Holda, Vosmaer, Mimi en Multatuli, terwijl het fictionele windhondje Atta Troll trekken van Maxje heeft.

De ‘Idylle’ is, zoals Multatuli al opmerkt, een arrangement dat Vosmaer heeft gemaakt van ervaringen die hij heeft gehad, en van gebeurtenissen die hij heeft meegemaakt. In het korte verhaal heeft hij gesprekken die zijn gevoerd en plaatsen die bezocht zijn tijdens een aantal wandelingen naar diverse richtingen in de omgeving van Wiesbaden op een welhaast poëtische wijze vormgegeven.^7.

In het verhaal is ondermeer een passage aan de linde (Vosmaerboom) gewijd en het feit, dat Don Zefiro van schaken en vliegeren houdt, brengt fictie en werkelijkheid samen.

‘Midden op de grond lag een schaakbord’ (Vogels, p. 184) en ‘De doodelijke zet werd vastgesteld, opgeschreven en ter verzending gereed gemaakt.’ (Vogels, blz. 185; zie het schaakbord op afb. 6) verwijzen naar de correspondentie-schaakpartij van Multatuli met J.L. Switzar.^8.
‘Eene slanke, schoone vrouw rees van de zitbank, na Atta Troll van haar schoot te hebben verwijderd’ vindt de werkelijkheid in afb. 3.
‘Het doel van de tocht was Rambach’ (Vogels, blz. 191) geeft een directe geografische referentie, terwijl ‘We moeten langs de Mühle’ (Vogels, blz. 196) naar Dietermühle verwijst.
‘De vriendelijke waardin was een bekende van Bueno en Nanna’ (Vogels, blz. 201) heeft ongetwijfeld betrekking op Staccata.
‘Bueno zat midden op de straat de kippen te voeren, die kakelden om hem heen, en Tscharmaranda maakte zoo zijn portret.’ (Vogels, blz. 203) (Zie afb. 4 en 5)

De briefwisseling, de schetsen en de ‘Idylle’ vormen samen een unieke combinatie, waarbinnen de afzonderlijke delen elkaar op een verrassende wijze aanvullen. Vanuit drie verschillende invalshoeken kunnen we zicht krijgen op gebeurtenissen die zich tijdens het bezoek van Vosmaer en Holda hebben afgespeeld.

Zowel de brieven aan Multatuli en Mimi als de tekeningen van Vosmaer geven aan, dat in de ‘Idylle’ meer Wahrheit dan Dichtung is te vinden. De unieke schetsen die Vosmaer maakte van Multatuli en Mimi en hun

5. Het ‘kabinet’ heeft betrekking op het portret dat Multatuli in deze maanden bij de fotograaf Herr Wagner laat maken, waarvoor hij diverse malen moest poseren. Vgl. bijv. V.W. XVI, blz. 558 en 568.

6. C. Vosmaer, Vogels van diverse pluimage. 3e deel. (Leiden, 1876), blz. 184-208. Verder aan te halen als ‘Vogels’. Van deze ‘Idylle’ zal ca. mei 1988 een herdruk verschijnen in een door Nop Maas verzorgde bloemlezing Bladen uit een levensboek en andere verhalen.

7. De schetsen van de Nurnbergerhof (ten westen), Sonneberg en Rambach (ten noordoosten) en Zum Adolphshöhe (ten zuiden van Wiesbaden) geven ook aanleiding tot deze opvatting.

8. Op 1, 6 en 9 juni werden er zetten verzonden. Multatuli won deze partij.

[p. 9]

Afb. 3

[p. 10]

Afb. 4

[p. 11]

Afb. 5

[p. 12]

Afb. 6

[p. 13]

omgeving zijn nu, honderd jaar na de dood van de maker, beschikbaar. Bovendien vormen ze in hun trefzekerheid en in hun coleur locale een welkome aanvulling op de weinige eigentijdse, en veelal stereotype fotographiën die we van Multatuli en Mimi bezitten.