Over Multatuli. Delen 20-21

[p. 1]

[Nummer 20]

[p. 3]

In memoriam G.A. van Oorschot
(Vlissingen 15 augustus 1909 - Baambrugge 18 december 1987)

De overlijdensadvertentie, zo lapidair als een titelpagina, is vast nog door hemzelf opgesteld: ‘G.A. van Oorschot, Uitgever - Amsterdam’. Zijn grootste prestatie ligt wel in de dundrukserie waarmee hij kort na de oorlog een begin maakte, volgens een ook in het buitenland niet overtroffen ontwerp van Helmuth Salden. Hoewel Geert aan een aantal adviseurs veel te danken had, speelden bij de samenstelling van zijn fonds en van die serie zijn persoonlijke voorkeuren, vaak van jaren geleden, een grote rol. Zo'n jeugdliefde was Multatuli. Geert wilde ‘de uitgever van Multatuli’ worden, wat voor hem inhield dat hij van Multatuli alles zou gaan uitgeven. Als Van Oorschot niet bestaan had, dan zou misschien een andere uitgever zich iets hebben aangetrokken van het door Du Perron bedachte en door Garmt Stuiveling uitgewerkte plan tot publikatie van de Volledige Werken, inclusief alle brieven en documenten, maar het is moeilijk voorstelbaar dat in de jaren veertig iemand anders dan Geert dat plan zou hebben aanvaard in de oorspronkelijke volledigheid en dus in de onvoorspelbare (en altijd onderschatte) omvang. Een onmogelijk plan voor wie keek naar de kans op winst, de benodigde arbeidstijd, de beschikbaarheid van de uitvoerders en andere praktische bezwaren. Maar Geert heeft het anders gezien. Door sommige onmogelijke plannen voelde hij zich uitgedaagd. Hij kon zich waarmaken, vond hij, door juist van die plannen de mogelijkheden aan te tonen.

De drang zich waar te maken kenmerkte hem. Hij zocht de publiciteit, niet alleen om de reclame voor zijn boeken. Hij was een goede spreker en maakte indruk in interviews. Hij kleefde op merkwaardige manier aan vorstenhuizen en wat daaromheen hangt, duidde zijn ouders (en koningin Wilhelmina) in een autobiografisch verhaal als ‘Twee vorstinnen en een vorst’ aan, en probeerde zelf, vorstenkind, in zijn optreden iets te leggen van de onafhankelijke heerser. In elk geval en in elke situatie was hij iemand en stond hij ergens voor; de middelmaat is hij steeds met gemak ontkomen.

Van buiten het bestuur domineerde hij meer dan eens de vergaderingen van het Multatuli-genootschap met enig retorisch geweld en een aantal radicale voorstellen: verveelvoudiging van de contributie (bij herhaling afgestemd), huurstaking van het Multatuli-museum als protest tegen het Amsterdamse subsidiebeleid (1983), oprichting van het standbeeld. Als ik mij goed herinner was dat laatste nog net een bestuursvoorstel, maar het woord was nog niet gevallen of Geert deelde vanuit de zaal mee dat hij het beeld alvast had laten ontwerpen, thuis modelletjes had staan en ook de financiering bijna voor elkaar had. Helemaal vrij van overdrijving was het niet, dat was meteen al wel duidelijk voor wie zijn spreektrant kende. Maar Geert liet ermee weten dat dat standbeeld, waarvoor decennia geleden al vergeefs geld was opgehaald, weer zo'n onmogelijk plan was waarvoor hij zich ging inzetten omdat hij vond dat het moest worden uitgevoerd.

[p. 4]

Hij heeft ervoor gewerkt ‘als een koelie’. Hij bestookte boekencollega's met handgeschreven brieven en wendde zijn grote reputatie aan bij de benadering van allerlei over ons gestelde machten. Hij kreeg een audiëntie bij de minister en van het hof de toezegging voor de majesteitelijke onthulling, maar was op zijn best in een bestraffende brief aan een baas van een uitgeversconcern die op grond van een drogreden elke bijdrage voor het standbeeld weigerde. Aan de achteruitgang van zijn gezondheid gaf hij bij dit alles zo weinig toe, dat het tragisch aandeed. Door zijn wil bleef hij steeds op alle belangrijke momenten op de voorgrond treden, waardoor zijn toestand veel beter leek dan hij eigenlijk was.

Zijn wil kon veel verzetten en zeer velen in beweging krijgen. Wie tegen hem inging of naar zijn indruk onvoldoende meewerkte, kon ertegenop lopen. Geert kon mensen achtervolgen met dwingende aanwijzingen om toch vooral boven alles voorrang te geven aan wat hij met formuleringen als ‘wil jij dit behandelen?’ gevraagd had. Het is wel bekend dat hij daarbij soms onredelijk werd en op de grens van het toelaatbare balanceerde in zijn pogingen om te laten gebeuren wat volgens hem zo snel mogelijk gebeuren moest. Daardoor verloor hij medewerkers en misschien ook vrienden, en hield hij anderen op afstand voordat zij begonnen waren een vriend van hem te worden. Maar het kwam ook wel tot prestaties die zonder Geert nooit geleverd zouden zijn.

Met zijn grote persoonlijke charme kon hij duidelijk maken dat wat hem dreef niet alleen zijn eigen hoofdrol was, dat die rol in elk geval direct verband hield met zaken waarvoor de aangesprokene en hijzelf dezelfde gevoelens hadden, of eenvoudiger: dat hij ‘niet onvriendelijk’ had willen zijn en bij voorbaat hoopte op begrip voor ‘ook in de toekomst mogelijk te begane vergissingen’. Volgde van zijn kant een vorstelijk gebaar, waarmee hij op soms aandoenlijke theatrale manier zijn goede wil probeerde te bevestigen, of een kleine hartelijkheid die in dit opzicht wel zo effectief was.

Hij voelde voor literatuur die niet de literatuur maar het leven als onderwerp heeft. Hij heeft zijn grote faam als brievenschrijver nooit gebruikt voor goedkoop succes, maar op den duur lijkt publikatie van zijn brieven de literatuur alleen maar baat te kunnen doen. Hij was de schrijver R.J. Peskens, maar bleef toch in de eerste plaats ‘G.A. van Oorschot, Uitgever - Amsterdam’. Zijn editie van Multatuli is van het allergrootste belang; het erelidmaatschap van het genootschap, gelukkig zo vlug gegeven dat Geert er heel lang trots op is geweest, geeft het onvoldoende aan. Toen hij zijn ‘mooie onmogelijke dingen’ werkelijk niet meer doen kon, vond hij dat zijn leven niet meer lang moest duren. ‘Hoe korter hoe liever’. Hij is merkbaar aanwezig geweest en zal voor wie hem gekend hebben altijd blijven ontbreken; proberen wij verder te gaan met mooie onmogelijke dingen waarvoor wij kunnen voelen.

Eep Francken