Over Multatuli. Delen 18-19

[p. 66]

Eep Francken
De kleinmoedige een vertroosting?

Nelleke Noordervliet: Tine of De dalen waar het leven woont. Roman. Amsterdam, Meulenhoff 1987, f 29,50.

Het boek is zogenaamd door Tine geschreven in de laatste maanden van haar leven, van 1 januari 1874 tot haar overlijden in september. Een persoonlijk ‘dagboek’, wel geregeld bijgehouden maar niet dagelijks, niet voor publikatie bestemd. Zij beschrijft haar leven in Venetië en vertelt tegelijkertijd haar levensgeschiedenis, maar de nadruk valt op de bespiegelingen en het zelfonderzoek waartoe haar beschrijvingen en herinneringen aanleiding geven.

Hoe verhoudt het boek zich tot de historische feiten? Als ik mevrouw Noordervliet goed begrijp, heeft zij die feiten in zover willen volgen dat nergens tegen de overlevering wordt ingegaan. Achterop staat trouwens: ‘de feiten kloppen, de bronnen zijn zorgvuldig bestudeerd’, en opzettelijke afwijkingen lijken inderdaad zeldzaam, al ontbreken zij toch niet helemaal. Wel heeft de schrijfster, die hier debuteert, allerlei dingen van eigen vinding aan de geschiedenis toegevoegd. Voor de lezer is niet te zien wat feit is en wat fictie; het boek kan niet als populariserend geschiedenisboek bedoeld zijn, maar is een in principe onhistorische verbeelding die de schrijfster door de geschiedenis is ingegeven.

En de onopzettelijke afwijkingen? Ik vond bij voorbeeld dat Brest van Kempen ook feitelijk de opvolger van Scherius als resident van Menado zou zijn geweest (de ook door Dekker begeerde baan), maar dat is na de publikatie van F.S. Watuseke en F. Jaquet in de Bijdragen taal-, land- en volkenkunde van 1973 niet meer houdbaar. Dit soort kleine vergissingen geeft elke boekbespreker de kans te laten merken hoe veel hij wel van Multatuli weet. Ik vraag mij af waarom het boek er niet even op is nagekeken, maar bij de gekozen opzet is dit alles toch niet van wezenlijk belang. De indruk dat Tine een serieus werkstuk is wordt door de vergissingen in elk geval niet weggenomen.

Geïnspireerd door de historische gegevens heeft Nelleke Noordervliet een verhaal geschreven over de lauwheid en de lafheid die Tine in zichzelf aantreft en in zekere zin weet te overwinnen. Tine verwijt zich dat zij door die lauwheid in verschillende opzichten gefaald heeft: Dekker moest wel van haar weggaan om zichzelf te blijven. Haar uit ‘de bronnen’ wel bekende seksuele lauwheid stond niet op zichzelf, maar is in heel haar levenshouding terug te vinden. Haar hoogste doel was het burgerlijke gezinsleven, waarmee Dekkers strijd nu eenmaal niet te verenigen valt. Als hij beroemd wordt ziet zij het helemaal voor zich: ‘zou dat niet heerlijk wezen? Jij schrijft, in je

[p. 67]

eigen kamer, met je boeken om je heen in mooie kasten. Ik doe het huis en houd de kinderen bezig. En 's avonds als de kinderen slapen en wij nog genoeglijk bij elkaar zitten, lees je me voor wat je geschreven hebt. Hè toe, Dek, dat zou toch mooi zijn?’ (p. 135) Maar voor salonrevolutionair was Dekker niet zo geschikt.

Al in Indië was Tine tegenover de regent te verdraagzaam. Nelleke Noordervliet zet haar op het standpunt van Rob Nieuwenhuys, als Tine naar voren brengt hoe weinig Dekker eigenlijk weet van de Indische gewoonten. Oordeelt hij wel goed? Maar Dekker heeft aan twijfel geen behoefte: ‘Onrecht is onrecht, in welke cultuur dan ook’, (p. 103) Tine had te veel begrip voor de tegenstander. Nu zij oud is hebben mensenkennis en relativeringsvermogen haar strijdlust helemaal weggenomen. Dekker evenwel vecht door, maar met Mimi.

De rol die Tine te spelen had volgens de opdracht aan E.H. van W., de rol van de onmisbare ‘femme de poète’ in de onontkoombare ‘vallées de prose où demeure la vie’, heeft zij niet kunnen vervullen. Zij had Dekker met haar praktisch inzicht moeten voorbereiden op het laag bij de grondse dat hem in die dalen te wachten stond. Maar zij bracht het niet op omdat zij dan tegen zijn al te grote idealisme in moest gaan. Ook daarvoor zou zij te lauw en te laf zijn geweest.

Zodra er risico bestond dat zij door Dekkers opvatting te volgen met hem in conflict zou komen, ontweek zij dat conflict. Dat laat de schrijfster zien aan de grotendeels verzonnen relatie tot dokter Bensen, de arts bij Tines tweede bevalling. In overeenstemming met Dekkers opvatting zou het zijn geweest als Tine haar ingeving had gevolgd, voor Bensen had gekozen, althans voor een tijdje, maar zij ging tegen Dekker in door hem trouw te blijven. Uit lafheid, denkt zij achteraf, als zij Bensen in Venetië terugziet.

‘Ene Mina ruiste binnen in vol ornaat. We hadden haar nog nooit eerder gezien. Ze kwam op als in het theater: een snelle, ingehouden loop, en stond stil midden in de kamer ... “Verrassing!” riep ze ... ternauwernood de olielamp missend die op het bijzettafeltje staat. “Mina Krüseman bezoekt mevrouw Douwes Dekker!” ’ (p. 113) Het is lang niet het slechtste gedeelte, het door Nelleke Noordervliet flink aangeklede en in zijn omstandigheden licht gewijzigde bezoek van Mina Krüseman in Venetië. De dames varen 's nachts de stad door, en Mina smijt Tine tenslotte een wel erg fris inzicht voor de voeten: waarom niet van Dekker scheiden? ‘Je hebt je zo afhankelijk van hem gemaakt; je bent zo weinig voor jezelf en jouw rechten opgekomen. Je hebt jezelf vernederd, je hebt jezelf nodeloos leed berokkend en je hebt Multatuli verbitterd door een enorm gevoel van schuld en verantwoordelijkheid voor jou en jouw situatie. ... Het lijkt bijna opzet. Het is alles zo onzuiver’. (p. 125) Het is voor Tine in zijn te grote eenvoud niet aanvaardbaar, maar op de mogelijkheid van de scheiding valt nu wel een scherp licht. Tenslotte ziet ze hier inderdaad de kans om van haar idealistische liefde voor Dekker de essentie nog te redden. Zo doorbreekt zij naar haar eigen gevoel

[p. 68]

de lauwheid, in een laatste stap naar zelfstandigheid en liefde in evenwaardigheid.

Van Tines zelfkritiek houdt de schrijfster wel enige afstand. De lafheid is niet werkelijk een fout, maar een karaktereigenschap die eerder algemeen is dan bijzonder. Hinderlijk toch voor wie met een genie de hemel wil bestormen of op een andere manier boven zichzelf uit moet groeien. Deze afstand tussen auteur en personage zie ik minder bij de overwegingen die Tine voeren tot de scheiding, de hergeboorte bijna na negen maanden dagboekschrijven. Zelfstandigheid, gelijkwaardigheid, zij krijgen in het boek een centrale plaats. Het zijn Multatuliaanse gedachten, maar in de tijd van Multatuli verrassender dan tegenwoordig. Tines verzoek aan Dekker om echtscheiding, met deze motivering, is de meest drastische toevoeging aan de historische feiten en drukt op het verhaal een wel erg twintigste-eeuws stempel.

Het boek is in het algemeen zorgvuldig geschreven, in een enigszins gedragen, wat ouderwetse stijl. Niet helemaal vlekkeloos toch. Dekker zegt op p. 63: ‘jij, poes, bent voor mij de enige’ en in Tines bespiegelingen gaat het over ‘een menswaardig bestaan’ (p. 102) en ‘de maakbaarheid van het lot’ (p. 87). Deze jargonwoorden staan niet helemaal op zichzelf. Het boek is arm aan pakkende formuleringen van aangrijpende gedachten; de toon is niet vrij van... lauwheid. Het schrijnende verslag van het mariage à trois komt er bovenuit, maar te zeldzaam is een weerbarstige wending als de volgende (over de kinderen): ‘Hun opvoeding is op mijn schouders terechtgekomen. Dek heeft de verantwoordelijkheid voor de hele mensheid op zich genomen, ik voor twee exemplaren van de soort. Ieder doet wat hij dragen kan’. (p. 13)

De brieven van de echte Tine zijn voor de beoordeling van de roman eigenlijk onbelangrijk, maar voor wie ze kent valt aan vergelijking toch niet te ontkomen. De Tine van Nelleke Noordervliet is natuurlijk veel bespiegelender, maar haar moderne analyse maakt minder indruk dan de vrijwel kritiekloze maar allerminst lauwe neerslachtigheid in de brieven uit de negentiende eeuw. Heeft Nelleke Noordervliet mij gewone lafaard dus niet enthousiast kunnen maken voor haar visie, haar oprechte poging verdient waardering.