Over Multatuli. Delen 18-19

[p. 63]

Cyrille Offermans
Een pittig wielrennersbroekje voor Multatuli

Er is niets poëtischer dan de waarheid, Amsterdam, Contact 1986, 157 blz. f 9,90. Aarts' letterkundige almanak voor het Multatuli-jaar 1987, redactie Dick Welsink en Willy Tibergien, Amsterdam. C.J. Aarts 1987, 180 blz. f 19,87.

Het zou overdreven zijn om te zeggen dat Multatuli in dit herdenkingsjaar nu al met veel baanbrekende, interessante, inspirerende, originele, degelijke of geestige publikaties over zijn werk is vereerd. Nieuwe studies zijn er niet verschenen; serieus te nemen verzamelboeken met beschouwingen van kenners en/of liefhebbers evenmin. De tijdschriften en weekbladen lieten het nagenoeg afweten; de Multatuli-bijlage van de NRC staat met voorsprong genomineerd als dieptepunt van het Multatuli-jaar. Een schamele vertoning, alles bij elkaar, ofschoon ik er meteen bij moet zeggen dat ik ook niets beters verwacht had. Aan folkloristische belangstelling heeft men in dit land doorgaans geen gebrek, aan belangstelling voor de eigen cultuurgeschiedenis echter des te meer.

Toen de redactie van Over Multatuli mij vroeg om Aarts' letterkundige almanak (1987) en Er is niets poëtischer dan de waarheid te bespreken, boekjes die dan toch gedeeltelijk, respectievelijk geheel aan Multatuli gewijd waren, zegde ik toe in de vage hoop dat hier in elk geval pogingen waren gedaan om met iets behoorlijks voor de dag te komen. Maar nee, dat kan ik, nu ik ze gelezen heb, met de beste wil van de wereld niet meer veronderstellen. Beide boekjes zijn het produkt van luiheid en leukigheid, niet zelden gecombineerd met een portie pedanterie, die het werk van een bevlogen auteur als Multatuli onwaardig zijn. Dat ik die boekjes nu toch moet bespreken, beschouw ik dan maar als de straf voor mijn naiviteit.

Over Aarts' almanak kan ik heel kort zijn. Het gedeelte over Multatuli bestaat uit een reeks pastiches van werk van mensen van het Multatuli-genootschap en andere Multatuli-commentatoren, onder wie Simon Carmiggelt en Sigmund Freud. Op zich zijn die niet slecht gemaakt, een enkel stukje (het Woord vooraf door ‘Hans van den Bergh’) is zelfs wel aardig, maar het is het soort aardigheid dat Lichtenberg het aforisme moet hebben ingegeven dat iemands boeken weliswaar allemáál ‘bijzonder aardig’ waren, maar dat ze ‘verder (...) ook niet veel te doen hadden’. Het zijn stukjes die niemand raken, niets in het ongerede brengen en daarom al heel snel - zeg, na het Woord vooraf - nog maar uitsluitend stimulerend werken op de gaapspieren. Ongewild maken ze duidelijk waarom Multatuli zo'n hekel had aan mooischrijverij - zíjn imitaties waren in elk geval nooit zo vrijblijvend.

Er is niets poëtischer dan de waarheid bevat 28 stukjes van ‘schrijvers’ over Multatuli; gemiddeld zijn die zo'n vier of vijf bladzijden lang, maar menig

[p. 64]

scribent is na anderhalve pagina al uitgeput. Nu kan het zijn dat dit gebeurd is op uitdrukkelijk verzoek van de samensteller (wie dat is staat nergens, maar gezien het feit dat de laatste bijdrage van Ivan Wolffers is, hou ik het maar op hem), het boekje moest, omdat de opbrengst bedoeld was voor het Multatuli-standbeeld, immers een verkoopbare omvang hebben. Toch maak ik me sterk dat die beperking de meest medewerkers prima uitkwam: niet bij één stukje kreeg ik de indruk dat iemand zoveel te melden had dat hij graag vier of vijf keer zoveel ruimte had gekregen.

Het onverbloemdst nietszeggend is de bijdrage van Boudewijn Büch, sinds jaar en dag op de bres voor de promotie van Literatuur en bovenal zichzelf. Ditmaal maakt hij zich dik over de standbeeldenpolitiek van de gemeente Amsterdam: waarom krijgt Wim Kan er wel een en Bilderdijk niet? (Bilderdijk? waarom dan niet maar gelijk ook gepleit voor Tollens, Ten Kate, Da Costa en de gezusters Loveling?) Dat vindt Büch ‘van de gekke’. Over Multatuli, geeft hij ruiterlijk toe, heeft hij niets te zeggen, en dat terwijl hij beweert Max Havelaar maar liefst drie keer gelezen te hebben. Dan ben je niet alleen geen standbeeld waard, dan verdien je niet eens een voetnoot in de literatuurgeschiedenis.

Even nietszeggend, zij het wat verbloemder, zijn de bijdragen van Hans Warren, Nico Scheepmaker en Karel van het Reve. En de rest is al niet veel beter. Jan Blokker meent te weten dat het literatuuronderwijs nergens zo belabberd is als in Nederland en aan het slot van zijn column spreekt hij de originele gedachte uit het verontrustend te vinden dat er ‘nog steeds geen nieuwe Multatuli is opgestaan’. Dick Hillenius vindt alleen de ‘slottirade’ van Max Havelaar de moeite waard. Bovenmeester 't Hart grossiert als altijd in ongefundeerde superlatieven en hoogdravendheden: Multatuli's kennis ‘was minimaal. Hij wist minder dan een kind wat (sic!) nu van de lagere school afkomt’; hij was ‘de grootste opschepper die Nederland ooit rijk is geweest’, schreef een boek, Woutertje Pieterse, dat ‘laboreert aan een onmogelijke intrige’ maar niettemin ‘de geestigste roman uit de Nederlandse literatuur is’. Marion Bloem laat de lezer onder meer weten dat zij op een dag in ‘een pittig wielrennersbroekje’ in de trein zat, dat ze helaas fietsbenen en Aziatische kuiten heeft en dat ze niet op haar vijftiende is ontmaagd. Ik moet zeggen: dat waren nu precies de dingen die ik over Multatuli nog graag wilde weten.

Staat er in deze feestbundel dan helemaal niets dat een beetje de moeite waard is? Toch wel. Kees Fens maakt tenminste aannemelijk waarom hij Multatuli bewondert (om zijn ‘onbetrouwbaarheid’, het complexe spel van fictie en realiteitssuggestie) en Cornelis Verhoeven waarom hij niet zo bijster van hem houdt (‘Vanaf de tijd dat ik filosofen ben gaan lezen en filosofie zoek in alles wat ik lees, is Multatuli steeds zwaarder door de mand gaan vallen’). Ongetwijfeld sympathiek vind ik de van veel bewondering getuigende bijdrage van Pramoedya Ananta Toer; hij haalt herinneringen op over de invloed die Multatuli op hem en andere ‘nationalisten van het eerste uur’

[p. 65]

heeft gehad, Multatuli is voor hem niet minder dan ‘het beginpunt van de Indonesische geschiedenis’. Zinnig zijn ook de bijdragen van Hella Haasse (over Multatuli's houding tegenover vrouwen) en Rudolf Geel (over het feit dat men zich ten tijde van Multatuli, en nog lang daarna, op school allerminst toelegde ‘op 't schrijven van levend Hollands’). Maar dat is, al met al, toch veel te weinig om de indruk weg te nemen dat Er is niets poëtischer hoogstens een mislukte, want ongeïnspireerde blijk van goede wil is.