Over Multatuli. Delen 18-19

[p. 60]

Jos Radstake
Een inleiding

Philip Vermoortel: Multatuli. Ik kan met niemand meegaan. Brussel 1987. 114 blz. Hier en daar in de Nederlandse boekwinkel voor ongeveer f 25,-, voor 370 fr. te bestellen bij uitg. Grammens, Martelaarsplein 21, Brussel.

Van Philip Vermoortel - die voor dit tijdschrift al eens een boeiend essay over Multatuli en Jezus schreef - verscheen als twintigste deel in de serie ‘Aktueel’: Multatuli, Ik kan met niemand meegaan. Het is een inleiding tot werk en leven - in deze volgorde - van Multatuli, bedoeld als Vlaamse bijdrage tot het Multatuli-jaar.

Het boek - een essay noemt Vermoortel het - bestaat uit een proloog, vier hoofdstukken en een epiloog. In de proloog vertelt Vermoortel over zijn te vroege kennismaking met Max Havelaar en zijn latere gegrepenheid door Multatuli. Aansluitend bij moderne ontwikkelingen - noem het de tijdgeest - vraagt Vermoortel zich af wat jongere generaties nog in Max Havelaar kan boeien. Hij komt tot enige ‘weinig stimulerende overwegingen’ voor iemand die zich voorgenomen heeft een essay over Multatuli te schrijven. Maar het komt toch nog goed in de proloog, want Multatuli blijft het waard om gelezen te worden, ook door jongeren. De epiloog bespreekt hoe scholieren geboeid kunnen raken door grote literatuur, i.c. Multatuli. Na een eerbetoon aan zijn oud-leraar Nederlands beschrijft Vermoortel hoe de interesse van leerlingen gewekt kan worden. Heel aardig allemaal, maar het uiteindelijke essay over Multatuli is hier van groter belang.

In vier hoofdstukken gaat Vermoortel in op werk en leven van Multatuli. In het eerste hoofdstuk, ‘Ik geef wenken, geen regels’ (Idee 46) bespreekt Vermoortel de schrijfbedoelingen van Multatuli. Hij laat zien dat het ‘de moralist van de vrije gedachte’ niet te doen was om mooi-schrijverij, romans of zulke dingen, maar dat het hem ging om het tot nadenken bewegen van zijn lezers, het aanzetten tot onderzoek. Ook het citaat uit de brief van Multatuli aan H.C. Muller (15 augustus 1886), waaraan de ondertitel van het essay is ontleend - ‘Ik kan met niemand meegaan, men had met mij moeten meegaan’ - wordt naar deze bedoeling toegeschreven. Vermoortel zegt: ‘Inderdaad, met hem meegaan. Maar dat betekent eigenlijk: zélf nadenken, ontdekken, onderzoeken, in vraag stellen en elke uitgestippelde weg al bij voorbaat afwijzen’. Deze intentie heeft te maken met Multatuli's afkeer van stelsels, zijn systeemhaat, waar Vermoortel bovendien een paar andere interessante verklaringen voor geeft. Multatuli, die nooit een systeem ‘by elkaar geknoeid’ heeft, liet zich leiden door het idealistische ‘systeem’ (met aanhalingstekens) van waarheid en hart. Dit zijn de begrippen die

[p. 61]

dikwijls terugkeren in zijn werk. Het streven naar waarheid, het tegengaan van de leugen en het hebben van meer hart.

Het tweede hoofdstuk gaat over inhoudelijke aspekten van Multatuli's werk. Vermoortel geeft een overzicht van Multatuli's ideeën - of liever denkbeelden, want hij beperkt zich in zijn essay allerminst tot de Ideeën - over onderwijs, opvoeding, geslachtsleven, zeden, geloof en godsdienst. De verbanden en verbindingslijnen tussen de onderwerpen voert hij terug tot het ‘alles in alles’ principe. Het ‘alles is in alles’ laat Vermoortel bovendien voor verwijzingen binnen het oeuvre van Multatuli gelden. Overigens kan naar aanleiding van het netwerk van herhalingen, herformuleringen, modificaties, aanvullingen en toevoegingen ook gewezen worden op het schrijven ‘naar den indruk van 't ogenblik’. In Idee 19 zegt Multatuli immers: ‘Wanneer ik heden iets beweer dat me morgen anders toeschynt, zal ik u dat zeggen vóór overmorgen. Ja, ik zal een tekening die me onjuist voorkomt, uitwissen met meer spoed dan ik maakte in 't tekenen’. Het hoofdstuk ‘Alles is in alles’ besluit met enige opmerkingen over de aktualiteit van Multatuli's denkbeelden.

Het derde hoofdstuk, ‘Och, al die lettertjes’, is een hoofdstuk over vorm-aspekten en spitst zich toe op de stijl van Multatuli. Bij het bespreken van ‘een stijl’ gebeurt het nogal eens dat een essayist zich beperkt tot losse opmerkingen, of erger: verdwaalt in vaagheden. Het is een verdienste van Vermoortel dat hij in zo'n kort bestek zoveel wezenlijke zaken over Multatuli's stijl naar voren weet te halen. Naast de stijl komen typografie, beeldspraak, spelling, de vernieuwing van genres, thematische vernieuwingen, beïnvloeding en de invloed van Multatuli aan de orde.

In de eerdere hoofdstukken kwamen al levens-data van Multatuli voor. Het slothoofdstuk is geheel gewijd aan Multatuli's leven. Na anderhalve bladzijde, waarin Vermoortel aantoont dat werk en leven dusdanig verbonden zijn dat een levensschets verantwoord is, citeert hij Idee 252: ‘Er is geen mens wiens gemoedsgeschiedenis niet belangryker is dan de langste “mooiste” gemaakte roman’, waarop Vermoortel monter opmerkt: ‘Laten we de “roman” van zijn gemoedsgeschiedenis even doorbladeren’. De korte levensschets die volgt, is vlot geschreven en overtuigt.

Uitgebreid gaat Vermoortel in op de tegenstanders van Multatuli, die zich maar al te weinig bekommerden om de juiste weergave van levensfeiten. Bij de bespreking hiervan wordt Vermoortels schets verdedigend van aard. Dat zou in 1987 niet meer nodig behoren te zijn. Maar enkele bijdragen rond de herdenking van de sterfdag van Multatuli hebben anders uitgewezen. Verdediging blijft nog steeds noodzakelijk. Overigens is Vermoortels aanval op Karel van het Reve, zonder dat hij zijn naam noemt, niet geheel terecht. Hij schrijft: ‘(...) alleen bij ons is het mogelijk dat iemand in 1985, op de grootse herdenking van 75 jaar Multatuli-genootschap, komt vertellen dat hij drie vierde van Multatuli's werk onleesbaar vindt en tot overmaat van ironie achteraf toegeeft dat hij er eigenlijk maar één derde van gelezen heeft’.

[p. 62]

Het minste wat zich hiervan laat zeggen is, dat Van het Reve zijn lezing begon met de opmerking dat hij Multatuli voor één derde gelezen heeft en dat hij nooit beweerd heeft dat hij drie vierde onleesbaar vindt.

In zijn essay verwijst Vermoortel naar literatuur over Multatuli. Het is jammer dat hij geen bibliografie heeft toegevoegd om aan te geven waar hij zich voor zijn boek op gebaseerd heeft. Dat neemt niet weg dat Multatuli, Ik kan met niemand meegaan een waardevolle bijdrage is tot het Multatuli-jaar. Het boek is met kennis van zaken geschreven. Voor Multatuli-kenners zal het misschien weinig nieuws bevatten. Maar Vermoortel heeft dan ook alleen een inleiding tot werk en leven van Multatuli willen schrijven. En daarin is hij uitstekend geslaagd.