Over Multatuli. Delen 18-19

[p. 56]

Marcel Janssens
Nog altijd even raadselachtig?

Willem Frederik Hermans De raadselachtige Multatuli. Tweede herziene druk. Amsterdam, De Bezige Bij 1987, 297 blz., f 49,50.

Over de eerste editie (1976) van De raadselachtige Multatuli door Willem Frederik Hermans (Amsterdam, Boelen) werd tien jaar geleden fel gepolemiseerd, of ‘geplukhaard’, zoals Frederik van Eeden honderd jaar geleden zei omtrent het hele werk van Multatuli. In Over Multatuli 10 (1982), het Stuiveling-nummer, stond een Polemiek met Hermans (p. 74-86), een stuk uit De Gids van 1976, waar Garmt Stuiveling in reageerde tegen bepaalde stellingen en onbewezen, zelfs onbewijsbaar geachte meningen van Hermans. Diens antwoord stond erbij. In de tweede druk van De raadselachtige Multatuli (Amsterdam, De Bezige Bij, 1987) staat nu in de Bijlage 1, Artikelen en polemieken (1975-1984) Hermans' repliek in De Gids van 1977 onder de titel Stuiveling en de wetenschappelijke biografie van Multatuli (p. 259-263) opnieuw afgedrukt. Zo blijft het eindeloze, onoplosbare, maar in se vruchtbare gehakketak omtrent Multatuli over en weer gaan. Hij moge de enige Nederlandse auteur zijn die een eeuw na zijn dood nog interessant is, maar hij is vast ook de enige over wie nog zo hartstochtelijk gepolemiseerd kan worden. Het zal wel aan het ontbreken van aantoonbare feitelijke gegevens in zijn biografie gelegen zijn, en aan nog zoveel duisters en raadselachtigs meer in zijn leven, in zijn en andermans papieren, geschriften, vooral brieven. Het particuliere van Hermans' boek ligt er om te beginnen in dat hij met zijn opinies over en finale appreciatie van Multatuli niet zonder meer geklasseerd kan worden in het kamp van de pro- of anti-Multatulianen. Hij zit daar zowat tussen in, al kwam er het meest tegenwind van de ‘freaks’ en vooral van de ‘deskundigen’, met Stuiveling op kop. Mij lijkt het weinig zinvol verder met Hermans te polemiseren: hij schreef zijn verhaal over Multatuli, allicht op een aantal punten minder verifieerbaar in de harde teksten en feiten dan de uitspraken van de hooggeleerde Stuiveling, die voor geen geld over het ijs van één nacht zou zijn gelopen, maar al bij al doorlopend ‘prikkelend, uitdagend en dus vruchtbaar’ voor de Multatulistudie, zoals diezelfde hyperkritische Stuiveling zei (Over Multatuli 10, p. 85). Ik sluit mij daar na lectuur van de tweede versie van De raadselachtige Multatuli graag bij aan.

Vroeger werd Hermans ten laste gelegd dat hij te weinig bibliografie vermeldde, zijn bronnen niet vaak en niet consequent genoeg citeerde en praktisch niets zegde over Multatuli's teksten. Daar is in de tweede druk niet zoveel verandering in gekomen. Filologische pretenties heeft dit boek

[p. 57]

overigens niet (Naschrift, 238). Het schrijven van een levensverhaal van Multatuli wordt op dit ogenblik nog altijd bemoeilijkt door het falen van de... filologen, zo schrijft Hermans, omdat die hooggeleerden er nog altijd niet in geslaagd zijn honderd jaar na Multatuli's dood een ‘serieuze volledige uitgave van zijn verzamelde geschriften’ ter beschikking te stellen (232). (In dat opzicht is Multatuli's ‘geval’ volkomen vergelijkbaar met dat van die andere grote uit de negentiende-eeuwse Nederlandse letterkunde, Guido Gezelle, van wie ook nog geen volledige tekstkritische uitgave en lang nog geen serieuze biografie bestaat). Hermans noteert niet zonder cynisme de stand van zaken bij de publicatie van de brieven: anno zoveel deel zoveel van de VW over de jaren zoveel tot zoveel. Als hij zich genoopt zag bepaalde meningen t.o.v. de eerste druk van 1976 ‘hier en daar ingrijpend te veranderen’ (p. 9), is dat te danken aan nieuw ontgonnen bronnen (vooral brieven met nieuwe gegevens). Een biografie van Multatuli schrijven is nog voor lange tijd ‘roofbouw’ plegen op onontgonnen gebied (238), zegt hij. Welnu, zijn ‘biografisch vermomd essay’ (Stuiveling) brengt het er in de gegeven omstandigheden nog behoorlijk vanaf, hoe eigenzinnig het op bepaalde plaatsen ook moge zijn. Hij schrijft wel een verhaal over een groot aantal kleine dingen des dagelijksen levens (een winkeltje houden, de afkomst van een aangenomen kind), een ‘Kleinkram’ die in een andere auteursbiografie dan precies die van Multatuli van geen belang zou moeten worden geacht, maar zijn kijk op de man Eduard Douwes Dekker lijkt mij treffend en juist te zijn.

Uit Bijlage I blijkt hoe attent Hermans de publicatie van nieuwe teksten omtrent Dekker volgt, maar een filoloog is hij niet - en dat is zijn goed recht. Deze tweede druk bevat nog meer feiten en vermeldt nog meer namen dan de eerste. Nu heeft Hermans méér gebruik willen en kunnen maken van werk van bij voorbeeld E. du Perron, J. Pée, H.A. des Amorie van der Hoeven, H.A. Ett, jhr. W.H.W, de Kock, J.J. Oversteegen en G. Stuiveling, die hij nu vaker citeert, en natuurlijk ook van de onvoltooide biografie van Paul van 't Veer. De bizarre goocheltruuk met de twee foto's van Multatuli op de bladzijden 137 en 149 van de eerste druk is nu verdwenen. Over het algemeen gedraagt hij zich wat beachtzamer tegenover de ‘filologie’, die hij, als ‘historicus’ (p. 18), met een soort haatliefde bejegent. Zelf laat hij nog veel vragen open, hij suggereert af en toe verklaringen zonder dat hij beslist. Zijn boek is bovenal een vinnig verteld verhaal, een grootstendeels betrouwbaar gebeurtenissenverhaal, doorspekt met hier en daar een betwistbare interpretatie.

Zijn Dekker/Havelaar/Multatuli-portret zou ik zeer adequaat noemen. Hij beklemtoont maatschappelijke eerzucht als bijzondere karaktertrek van de jonge Dekker en volgt de uitwerkingen en frustrerende behandelingen en vernederingen doorheen de hele levensloop. Dat Dekker vele zaken kende, ‘maar zichzelf misschien het beste’ (p. 24), staat buiten kijf. Een ‘ingeschapen masochisme’ (50) deed hem onveranderlijk in het hoekje van de verliezer terechtkomen. Die vreemde combinatie van zelfverheffing en zelfkwelling

[p. 58]

(het ingebouwde bedelen om ‘klandizie voor martelarij’), van agressiviteit en argeloosheid ligt ten grondslag aan zijn maatschappelijk falen: met dergelijke combinatie van eigenschappen kan wel grootse literatuur voortgebracht worden, maar werd ‘nog nooit een overwinning in de jungle behaald’ (50). De nederlaag die Dekker tegen de autoriteiten leed, moet hem, aldus Hermans, ‘toch een soort perverse voldoening hebben verschaft’ (162). Met de Max Havelaar had hij zich ‘in een schrijverschap begeven dat alleen aan een overwinning kon worden geholpen door de maatschappelijke ondergang van de schrijver zelf’(163). Ik geloof niet, zegt Hermans, dat hij ‘ernstig geloofd heeft nog Raad van Indië te kunnen worden, of iets van die aard. Integendeel, juist dat hij niets werd, was het krachtigste wapen van deze moralist. Juist dat Havelaar bespuwd werd en vernederd, bewees dat hij gelijk had als hij degenen die zijn boek zo mooi vonden, voor huichelaars uitmaakte’ (94) - Ik acht dat allemaal zeer plausibel als doorlichting van een complexe ziel.

‘Financieel een verkwister, is Multatuli erotisch gezien een verzamelaar’ (p. 124): nog zo een van die naar het aforisme zwemende uitspraken die het biografische essay van W.F. Hermans kenmerken, d.w.z. veelal aantrekkelijk en soms irritant maken. Multatuli's ‘paranoia’ (p. 155) en ‘vervolgingswaanzin’ (p. 206) heeft hij met een opmerkelijk inlevingsvermogen beschreven. Hoe de ‘schrijverij’ voor hem functioneerde, hoe het schrijverschap van randfenomeen opschoof naar hoofdfenomeen van zijn hele bestaan, wordt op het eind van het achttiende hoofdstuk (p. 181-183) met een minimum aan woorden diepgaand gekarakteriseerd. Die bladzijden liggen m.i. volmaakt in het verlengde van... het Havelaarsportret. Zo ook de karakterisering van Dekkers verhouding t.o.v. Tine en de kinderen (p. 203). Ik kan niet nalaten bij dergelijke passages in de kantlijn ja! te schrijven, ook in een zo fraai uitgegeven boek.

Figuren naast Dekker worden even raak getypeerd: op de eerste plaats Tine en Edu, maar ook de regenten op Java (p. 38-40). Het ‘interieur’ van vrouwen (p. 128) wordt markant gestoffeerd. Waarom W.F. Hermans die excentrieke gissing over de moederhaat van de jonge Dekker, te wijten aan het feit dat hij ‘vroeg gespeend werd’ (p. 17), in zijn tweede druk heeft laten staan, ontgaat me. Op grond waarvan kan zo iets ‘aangenomen worden’ (p. 17)? Dat Havelaar, ‘in z'n eentje nachtelijke tochten maakte van twintig uur lang’ (p. 44), zal wel een slipper van de pen zijn.

Zonder hier en daar een bitsige sneer zou dit geen boek van W.F. Hermans zijn. Kostelijk zijn z'n terloopse, vaak even grappige als goedkope en ongevaarlijke opmerkingen over de democratisering van de universiteiten (p. 88), de R.K. moraalleer (p. 122), tijdschriftredacteuren (p. 147), marxistisch aangebrande wijsneuzen (p. 219), en over de Vlamingen die weten ‘hoe een schrijver te doen gevoelen dat ze zijn boeken met belangstelling gelezen hebben’ (p. 152). Koddig-overtrokken klinkt zijn sarcasme voor Potgieter (‘makelaar, en dichter van moeilijke vaerzen’, en ‘brave sukkel’), voor C.

[p. 59]

Busken Huet of Karl Marx, pseudowetenschapper, of voor een ‘oude meneer Veenstra’, ook wetenschapper.

Over het bewuste ‘raadsel Multatuli’ komen we hier even weinig te weten als in 1976. Eerst wordt het feit dat Dekker op drieëntwintigjare leeftijd zo nauwkeurig zijn eigen toekomst kon voorspellen, een ‘beklemmend raadsel’ genoemd (p. 26). Zo goed als zijn hele verdere leven wordt de vervulling van die voorspelling (p. 66). Verder zou Dekkers ‘veelvormige en grotendeels raadselachtige karakter’ samengevat kunnen worden in d'Ablaing van Giessenburgs analyse: ‘Bij uw hoogmoed is twijfel aan eigen kracht, twijfel aan eigen waarde, wel niet tegenover anderen maar in uzelf’ (p. 123). Een aldoor raadselachtiger raadsel, zo te zien. Het ‘driehoeksexperiment’ (Dekker-Tine-Mimi) zal ook wel altijd ‘raadselachtig blijven’ (p. 166). Het ‘raadsel’ van zijn ware ambities zal wel niemand helemaal oplossen (p. 181). En waar Dekker al dat geld gelaten heeft dat vanaf 1878 door de vereniging Tandem verzameld werd, is ook ‘een beetje mysterieus’ (p. 195). Ik vrees dat we het daarmee moeten stellen. W.F. Hermans heeft het raadsel Multatuli nog vergroot, laten we het daarbij houden. Ik vind dat een grote verdienste.

Laten we in dit Multatuli-jaar niet kniezerig doen. Hermans betreurt nog dat Domela Nieuwenhuis een heel fraai standbeeld heeft in Amsterdam, maar Multatuli nog altijd niet (p. 217). Dat schreef hij vóór 30 december 1985 (p. 9) (of voor 31 december 1985? zoals staat op blz. 10), en toen hadden wij, freaks of niet, nog niet onze bijdrage gegireerd. Maar nu staat het standbeeld er. Multatuli's geheimste ambitie schijnt te zijn geweest, aldus Hermans (p. 220), voor zijn aangenomen zoontje Wouter eens een vlieger te maken die in de lucht zou blijven zonder aan een touwtje vast te zitten, maar de tijd was toen in Nieder-Ingelheim nog niet rijp voor zulke vliegers. Een eeuw na zijn dood had de tijd daarvoor rijp moeten zijn en ik vind het godgeklaagd dat er bij de inwijding van dat standbeeld geen vlieger zonder touwtje boven het turkoois hoedje van Hare Majesteit heeft gezweefd. Op één punt kan ik Willem Frederik Hermans geruststellen: op de gedenkplaat aan het sterfhuis te Nieder-Ingelheim, dat nu Hotel Multatuli heet, werd de spelfout Douves door toedoen van prof. dr. Erwin Leibfried van de universiteit Giessen, gecorrigeerd. Ik heb dat met eigen ogen gezien. Alvast een ideetje voor een onuitgegeven foto in de derde druk?