Over Multatuli. Delen 18-19

[p. 47]

Eep Francken
Een eigen hok

Multatuli heeft een theorie die de inval tot hoogste waarheid kroont. Wie altijd zijn invallen volgt en ze spontaan opschrijft zonder zich te storen aan de mening die bovenligt, kan nooit liegen en schrijft dus altijd de waarheid. Bij Multatuli heerst een soort cultus van de spontaniteit, bij voorbeeld in zijn uiteenzetting hoe verkeerd men eraan deed rivierdijken op te werpen: gaat de Rijn spontaan zijn gang, dan wordt door frequente overstroming immers vruchtbare grond aangevoerd, waardoor Nederland uiteindelijk dezelfde droge oppervlakte krijgt als nu, maar dan wel op van nature veilige hoogte. In verband hiermee staat ook Multatuli's minachting voor het perfecte kunstwerk, die ik in mijn artikel naar voren heb gebracht. De kunstenaar heeft zo moeten schaven dat iedere spontaniteit verdwijnt en het werk een leugen wordt.

Dat je nooit liegt als je maar je invallen opschrijft, valt vol te houden, maar garantie voor een consequent betoog geeft deze aanpak niet. Het is dus wel mogelijk dat Multatuli af en toe met zichzelf in strijd komt, ook al schreef hij natuurlijk minder spontaan dan hij wel eens beweerde. Maar het is niet mijn bedoeling om Nop Maas op deze manier te ‘weerleggen’ en zijn bewijsstukken, de twee passages uit 1874-'75, af te doen als al te spontane invallen van Multatuli.

De meeste aandacht vraagt Maas voor de brief aan Funke met daarin de opmerking dat de noten ‘vóór den tyd Multatuli, den schryver op den voorgrond stellen’. Droogstoppel en Stern moeten vertellen, en deze illusie zou voortdurend bedorven worden als de lezer overstapt naar noten van Multatuli. Multatuli denkt het te kunnen oplossen door de aantekeningen achterin het boek te zetten, maar hoe hij dit precies ziet begrijp ik niet erg. De inhoud van de noten maakt dat onmiddellijke lezing, met heen en weer bladeren, voor de hand ligt. De toegezegde uitleg, zegt Maas, blijft achterwege.

Toch is het probleem wel duidelijk: Droogstoppel en Stern mochten niet worden weggedrukt. Nop Maas denkt dat het volgens mij Multatuli's bedoeling zou zijn geweest om die vertellers juist wel van het toneel te krijgen en stelt een tegenstrijdigheid vast. In feite is die er niet, maar ben ik in mijn uitleg kennelijk tekortgeschoten. Ik probeer het opnieuw.

In het laatste deel van mijn stuk ben ik uitgegaan van Stern als verteller, terwijl ik Multatuli ‘door zijn in het boek gegeven Stern-verzinsel heen hoor’. Het gaat erom dat Stern nu juist niet verdwijnt (wat Maas van mij heeft begrepen) maar dat hij aanwezig blijft, als vermomming van Multatuli. Die vermomming is voor de lezer wel doorzichtig, maar bij het lezen van de

[p. 48]

roman, in de onmiddellijke beleving van het verhaal, blijft Stern natuurlijk bestaan. De mogelijke verstoring van die beleving door noten heeft met wat ik te melden had niets te maken.

In de door Maas ook nog aangevoerde aankondiging van Multatuli dat hij ‘formele bezwaren van Vosmaer’ (formulering Maas) zou ondervangen, staat eigenlijk: ‘Ook my hinderde onder de korrektie herhaaldelyk iets gewrongens in den zinsbouw, dat waarschynlyk tot de kritiek van den heer V. heeft aanleiding gegeven. Naar m'n beste weten heb ik die fout in de tegenwoordige uitgaaf verbeterd’. Multatuli probeerde altijd in al zijn werk stilistische verbeteringen aan te brengen. Hier hield hij zich helemaal niet aan de spontaniteitsleer en was hij perfectionist. Maar mijn stuk ging over iets anders, namelijk over de onwaarschijnlijkheden in het verhaal waar Multatuli zich niets van aantrekt. Ik had het over ‘realistische criteria’ waaraan Max Havelaar niet voldoet, nooit over per ongeluk/expres aangebrachte stijlfouten. Dit verschil raakt in de aanduiding ‘formele bezwaren’ onder tafel.

Maas wil mij met Bousset en Iwema in één hok zetten, het hok van rationalisaties en gekunstelde interpretaties, die berusten op ‘gegevens die door de roman zelf niet erg geprononceerd gepresenteerd worden’. Het staat hem natuurlijk vrij om B. en I. zo te waarderen, maar ik heb ze tegengesproken om een andere reden: omdat ik kon laten zien hoe hun verhaal voert tot consequenties die in strijd zijn met iedere redelijke lezing van Max Havelaar. En: mijn gegevens worden enorm geprononceerd gepresenteerd. Ze liggen in de evidente onwaarschijnlijkheid, die het boek toch geen afbreuk doet.

De laatste wending van Maas is verrassend, omdat hij suggereert dat Max Havelaar eigenlijk voor nogal domme mensen bestemd is. Wie van het boek houdt staat gek te kijken. De ‘ideale lezer’ zou dus Droogstoppel, Stern en Sjaalman zo maar moeten slikken? Kom nou.