Over Multatuli. Delen 18-19

[p. 63]

Karel van het Reve
De Multatulianen

Atte Jongstra: De Multatulianen. Amsterdam, Joost Nijsen 1985, f 49,90. 263 p.

Het rijk geïllustreerde boek De Multatulianen. 125 jaar Multatuli-verering en Multatuli-hulde van Atte Jongstra is althans in één opzicht een vervolg op Paul van 't Veers biografie: Van 't Veer stopte bij de Havelaar, Jongstra begint bij de Havelaar. Vóór 1860 waren er geen Multatuli-vereerders - of het moest Tine zijn. Na 1860 schoten ze als paddestoelen uit de grond. Geen boek over Multatuli kan helemaal voorbijgaan aan die ‘multatulianen’. Dit boek gaat over niets anders.

Die Multatuli-verering is iets heel raars. Deftige Nederlanders uit de betere kringen, en bijna nog deftiger Nederlands schrijvende proletariërs zwijmelden als teenagers bij een popzanger. Hoe kwamen zij zo gek? Was dat het grote schrijverstalent van Multatuli? De rechtvaardigheid van de zaak die hij voorstond? Zijn afwijzen van de bestaande maatschappelijke en intellectuele orde? Het ontbreken, in de negentiende eeuw, van popzangers, filmsterren, televisie-idolen, zodat men zich op openbare figuren wierp? Redelijke, maar onbevredigende antwoorden.

Uit Jongstra's boek blijkt weer eens dat er nog een andere belangrijke factor was: het aandringen van de vereerde zelf. Multatuli prees zichzelf voortdurend aan en riep de mensen, het publiek, de koning, de regering, de openbare mening op om hem, Douwes Dekker, bij te vallen, eerherstel te geven, in de Tweede Kamer te kiezen, te pensioneren, minister te maken. Hij had het voortdurend in prijzende zin over zichzelf, verwees voortdurend naar zijn eigen publicaties en was beledigd wanneer iemand idee nummer zoveel niet gelezen had, of niet goed gelezen had. Zijn vrouw en kinderen leden honger en moesten door het Nederlandse volk geholpen worden. Maar die hulp moest wel aan hem gegeven worden. Zodra iemand op het idee kwam om rechtstreeks iets aan Tine en de kinderen te geven werd hij razend. Hij zou misschien ook kwaad geworden zijn als er een comité was opgericht voor het schenken van buffels aan door de regent benadeelde inwoners van Lebak.

Hij eiste niet zozeer restitutie van de gestolen buffels als wel eerherstel voor zichzelf. Hij zag er geen been in te schrijven onder het wel zeer pretentieuze pseudoniem Multatuli - ‘ik heb veel gedragen’. Niemand kwam op het idee te vragen wat hij dan toch wel voor verschrikkelijks gedragen had. Wie hem las voelde dat de schier ondragelijke last die hem drukte niet die buffels waren, maar de afschuwelijke omstandigheid dat hij

[p. 64]

niet rijk en aanbeden was, en menigeen haastte zich hem zo geen geld, dan toch verering en aanbidding te schenken.

Wie vereerd en aanbeden wil worden moet, geloof ik, beginnen met die verering en aanbidding op hoge toon te eisen, en dat deed hij schier dagelijks, met grote innerlijke overtuiging en grote overtuigingskracht naar buiten. Je begrijpt niet dat de koning hem niet onmiddellijk na het verschijnen van zijn boek bij zich geroepen heeft. Hij begreep dat zelf trouwens ook niet, vermoed ik.

Die dwingende persoonlijkheid werkt nog steeds. Er zijn geen multatulianen meer in de zin van discipelen die door het lezen van de Meester het Licht gezien hebben. Maar er zijn nog steeds mensen die ieder stukje papier dat iets met Multatuli te maken heeft met grote gretigheid lezen. Als ik een onbetaalde hotelrekening van Douwes Dekker bezat zou ik die als een kostbaar kleinood bewaren, terwijl ik een betaalde hotelrekening van Beets of Van Lennep of Vosmaer zonder aarzeling aan het Letterkundig Museum zou schenken.

De auteur heeft voor dit boek geput uit de rijke verzameling documenten van het Multatuli-museum. Ik ken dat materiaal niet en weet niet wat Jongstra heeft weggelaten. Niettemin ben ik geneigd zijn keuze toe te juichen. Hij heeft een goede neus voor kleine details, die een tijdperk, een persoon, een bevolkingsgroep tot leven brengen. Hij vermeldt het niet doorgaan van Multatuli-bijeenkomsten in 1947 wegens kolengebrek. Hij vertelt hoe Garmt Stuiveling - wiens wat je zou kunnen noemen ‘omstreden’ rol in het Multatuli-wezen hij met redelijkheid en onpartijdigheid beschrijft - in 1951 bij minister Cals een subsidie aanvraagt om Multatuli's sterfhuis te inspecteren (retour Mainz 3e klasse f 42,90).

Roerend zijn de acties die ‘werklieden’ ondernemen om Multatuli te steunen: er verschijnt een oproep in De Werkman en er komen bijdragen. Twintig cent van een tabakswerker en nog eens twintig cent van een ‘arme letterzetter’ - mensen die wel niet vermoed zullen hebben dat hun inkomen vele malen kleiner was dan dat van Dekker.

Op de hierboven gestelde vraag waar die Multatuli-aanbidding vandaan komt geeft Jongstra een interessant antwoord van Lodewijk van Deyssel: de multatulianen, van wie de meest rechtzinnige ‘het huiselijk leven van Multatuli en de lotgevallen van zijn gezin tot onderwerp hunner vrome overwegingen hebben gekozen, zoals de orthodoxe Christenen het familieleven van Jozef, Maria en Jezus overdenken’ ‘worden vooral gevonden onder de leden van het Middelbaar, meer nog onder die van het Lager Onderwijs’. ‘Het zijn meest personen, die wel een ernstige, doch geenszins eene eenigermate universele letterkundige opleiding hebben genoten, noch van anderen, noch van hunzelf’. Die mensen koesterden ‘vage omwentelingsgezinde staat- en letterkundige gevoelens’ en Multatuli werd voor hen ‘tot een Nederlandsch genie bij uitnemendheid’.

De illustraties zijn prachtig, en voorzien van soms zeer rake onderschrif-

[p. 65]

Tekening: Marcel Valk

[p. 66]

ten. Zo zag ik hier voor het eerst een portret van Quack, de auteur van het beroemde werk De socialisten. Jongstra vertelt onder dit portret, dat Dekker Quack een ‘uilige babbelaar’ vond - en als je dat portret ziet vergeet je die kwalificatie nooit meer. Zo zet Jongstra onder een portret van Swart Abrahamsz een prachtig citaat uit diens Ziektegeschiedenis: Multatuli's ‘neiging om zich bewonderd te zien bracht mede, dat hij zich met iedereen inliet, en dit was o.a. het geval met ettelijke jonge vrouwen’.

Interessant is dat in de Auto & Motor-kroniek van april 1944 een medewerker schrijft over een plaats in de Havelaar waar gezegd wordt dat bij grote snelheden op de grote Javaanse postweg in de bochten ‘de wagen alleen rust op de raderen aan de binnenzijde’. Zo staat het in een Meulenhoff-editie van 1920. Dat is in strijd met de wetten der natuurkunde, en komt in werkelijkheid ook niet voor. In zulke gevallen komen de binnenwielen juist omhoog. In het meinummer wordt door een inzender, met citaten uit andere uitgaven, de schuld voor deze fout op Meulenhoff gegooid. ‘De bezorger van Meulenhoff, en niet Multatuli heeft de fout gemaakt’. Jongstra laat het daarbij. Maar de fout is wel degelijk van Multatuli, zoals blijkt uit de ‘nulde’ druk, bladzijde 40. Het zou leuk zijn als iemand eens uitzocht hoe het met die wielen zit in alle uitgaven tot dusverre.

Hier en daar ben ik het niet met Jongstra eens. Over het niet reageren van Multatuli op de befaamde brochure van Van Vloten schrijft hij: ‘Een vernietigend verweer tegen Onkruid onder de tarwe heeft hij niet geschreven, voor Multatuli in zijn beste dagen zou zoiets geen enkel probleem zijn geweest’. Dat weet ik zo net nog niet. Er was tegen Van Vloten niet veel in te brengen, en Dekker was, bij al zijn geldzucht en grootheidswaan, een eerlijk man. Hij was niet iemand die allerlei kromme redeneringen bijeenzoekt om tot elke prijs met Van Vloten te kunnen polemiseren. Op het zeer redelijke en zeer kritische stuk van Herman des Amorie van der Hoeven in het Bataviaasch Handelsblad van oktober 1860, wel degelijk gepubliceerd in Multatuli's beste dagen, heeft hij ook nooit gereageerd. Ook tegen dat stuk was niet veel in te brengen.

Ik heb het boek van Jongstra nu twee keer gelezen, en kan het iedereen aanbevelen - ook mensen die geen verstokte Multatuli-fans zijn. Eén fout heb ik misschien gevonden: Jongstra citeert het ‘sociaal-democratisch weekblad De Tribune’ van 3 maart 1920. Ik denk dat het toen al geen sociaal-democratisch weekblad, maar een communistisch dagblad was.