Over Multatuli. Delen 18-19

[p. 13]

Dik van der Meulen
‘Ik bewonder Van Heutz’

Vraaggesprek met Pramudya Ananta Tur over Multatuli

In de romans Aarde der Mensen, Kind van alle volken en het onlangs verschenen Voetsporen van de indonesische schrijver Pramudya Ananta Tur wordt regelmatig verwezen naar Multatuli. Pramudya zelf wordt door sommigen wel gezien als een moderne Multatuli.

Aan het gesprek neemt ook Poncke Princen deel, die als advokaat het publikatieverbod van Voetsporen (‘Jejak Langkah’) in Indonesië ongedaan probeert te krijgen.

Pramudya bedient zich van de bahasa Indonesia; zijn woorden worden vertaald door Princen. Op de inleidende vraag door welke schrijvers hij zich beïnvloed denkt, antwoordt Pramudya: ‘Alle grote schrijvers zijn onderwijzers van andere schrijvers. Ik heb Gorki gelezen en Steinbeck, Hemingway, Antoine de Saint-Exupéry, Gide, Saroyan, Tagore en Zola. Van Nederlandse schrijvers heb ik Multatuli gelezen, en De man van Lebak van Du Perron’.

Wat hebt u van Multatuli gelezen?

Ik heb veel van hem gelezen, ook Woutertje Pieterse. Maar het is al lang geleden. Het beste boek vind ik nog altijd Max Havelaar, omdat het rechtstreeks betrekking heeft op Indonesië. De Ideën zijn voor mij van minder belang, en de rest herinner ik mij niet meer zo goed.

Wat is er gebeurd met de vertaling van Max Havelaar, die u ooit maakte?

Ik heb inderdaad de Havelaar vertaald, maar de zaak is doorkruist door de gebeurtenissen van 1965. De vertaling is niet afgekomen. Bovendien was het erg moeilijk hem te vertalen, vanwege Multatuli's eigen stijl.

In Aarde der Mensen (‘Bumi Manusia’) laat u iemand zeggen dat Multatuli geen gevoel voor humor had. Is dat ook uw mening?

Figuren in een roman hebben het recht om een eigen mening te hebben, en dat hoeft niet de mening van de auteur te zijn. Ik vind zelf, dat Multatuli's boeken meer ironisch zijn dan humoristisch.

Waarom is juist generaal Van Heutz in Voetsporen zo'n groot bewonderaar van Multatuli?

Van Heutz is misschien wel een bewonderaar van Multatuli geweest, maar als militair moest hij bevelen opvolgen. Het is Van Heutz geweest die begon

[p. 14]

met de uitvoering van de Ethische Politiek, en als je Multatuli niet gelezen hebt, is het moeilijk om tot de konklusie te komen dat de Ethische Politiek noodzakelijk is.

Pramudya en Princen. Foto: Dik van der Meulen

Princen: Multatuli deed immers een beroep op de koning, het gouvernement en de ministers. Max Havelaar is een aansporing tot de nederlandse overheid om de situatie van de indonesische bevolking te verbeteren.

Pramudya: Van Heutz voerde in 1906 de persvrijheid in. Dat is buitenge-

[p. 15]

woon, omdat scherpe kritiek op de regering mogelijk werd. In die tijd kwamen ook allerlei organisaties op. De geschiedenis verbindt Van Heutz doorgaans met de Atjeh-oorlog, maar de Ethische Politiek was zeker zo belangrijk. Ik bewonder Van Heutz. Hij is éen van de figuren die Indonesië als gebied tot een eenheid hebben gemaakt.

Waarom is Minke (hoofdpersoon van Aarde der Mensen, Kind van alle volken en Voetsporen) tegenover Van Heutz zo weinig enthousiast over Multatuli?

De mensen, en dus ook Minke, waren bang voor Van Heutz, want hij kwam net van het oorlogsveld en had pas de titel ‘pacificator van Atjeh’ verworven. Daarom houdt Minke zich op de vlakte.

Wat vindt u van de wijze waarop Multatuli optrad in Lebak, waarover in Nederland de meningen verdeeld zijn?

Multatuli had er genoeg van nog langer deel uit te maken van het oude systeem, waarin inheemse bestuurders gebruikt werden om de bevolking uit te plunderen. Het koloniale systeem was immers nooit mogelijk geweest zonder koöperatie van de inheemse elite; de inheemse vorsten werden verdedigd, zodat de Nederlanders ongestoord hun gang konden gaan. In Max Havelaar blijkt ook duidelijk: de karbouw wordt niet gestolen door de Nederlanders, maar door eigen mensen. Multatuli had de innerlijke drang om die misstanden naar buiten te brengen. Wat dat betreft was hij een echte schrijver, want schrijven is ook een innerlijke drang.

Kende Multatuli de adat?

Het is op Java niet nodig om de adat te kennen. Ikzelf ken de adat ook niet.

Multatuli wordt door velen gezien als een atheïst. Hoe valt dat ‘atheïsme’ in Indonesië?

Er is geen atheïsme in de wereld. De kern van alles is geloof. Geloof is een axioma. Geloof is een konditie waar men geen vragen meer stelt.

Princen: Niet geloven is onzinnig in Indonesië, en dat zegt veel over het gebrek aan vrijheid in het denken in Indonesië. Je moet hier ontwijkende antwoorden geven. Het geeft aan hoeveel er nog moet gebeuren op het gebied van de mensenrechten.

Op school leert men in Indonesië dat Multatuli een soort volksheld was, strijder voor mensenrechten en zelfs tegen het koloniale systeem. Hoe vindt u dat beeld?

Dat beeld is een anachronisme. De tijd van Multatuli was niet de tijd om anti-koloniaal te zijn, en mensenrechten waren er evenmin.

Is de officiële indonesische benadering van Multatuli niet tweeslachtig?

[p. 16]

Enerzijds leert men op school dat hij een held is, anderzijds is de film Max Havelaar verboden en het boek niet overal te krijgen.

Op scholen leert men over Multatuli, maar in de praktijk wordt hij nauwelijks gelezen; hij is een legende, een sprookje. De film werd verboden omdat de Nederlanders er beter afkomen dan de Indonesiërs. Ik kan wel begrijpen dat de film in dít bestel verboden is. Zij die de film hebben verboden begrijpen de essentie van de koloniale overheersing niet en kennen ook het sociale systeem uit de tijd van Multatuli niet. Daarom verbieden zij. Daarom wordt de film als gevaarlijk gezien, en noemen de tegenwoordige machthebbers hem ‘niet relevant’. Nu zegt men dat de nederlandse overheersing wreed was. Maar de overheersing van autochtonen door autochtonen wordt genegeerd, terwijl genocide door Nederlanders én Indonesiërs wordt bedreven. De Indonesiërs kunnen de koloniale periode nog niet helder bekijken.