Over Multatuli. Delen 18-19

[p. 10]

Joop Huisman
Interview met Rendra over de betekenis van Multatuli voor Indonesië

Heeft Multatuli u beïnvloed?

Niet direct, want ik heb de ‘Max Havelaar’ pas gelezen, nadat de vertaling van H.B. Jassin was verschenen, dus lange tijd na het begin van mijn literaire carrière. Maar voor mij is Multatuli, zijn boek, heel belangrijk voor de bewustmaking van de situatie in Indonesië. Maar het is wel vreemd, dat er vóór Multatuli geen Indonesiërs waren die het lijden van hun volk hebben geformuleerd zoals Multatuli dat deed.

Er bestaat verschil van mening over de rechten van de regent van Lebak. Hoe denkt u daarover? Handelde hij gewoon volgens de adat of ging hij zijn rechten te buiten?

Op Java bestaat er geen adatrecht. Wij kennen alleen traditie: beschaafde omgangsvormen, zekere gewoontes, maar niet zo sterk als de adat in Sumatra, Boegis en Toradja b.v. In de gebieden buiten Java wordt gezegd: wat niet passend is in de hitte, is niet passend in de regen. En ze hebben ook een adatraad die straffen toekent aan de overtreders van het adatrecht. Maar op Java is de situatie heel anders. Men is hier meer georiënteerd op de macht en wat door de machthebbers wordt verordonneerd. Dus op Java bestaat er ook geen gevoel van consensus; er zijn sacrale waarden, dus anders dan in Toradja.

Kun je niet zeggen, dat de regent van Lebak méér van zijn bevolking eiste dan gebruikelijk was?

Voor mij is de probleemstelling hierin gelegen, dat Multatuli een moreel bewustzijn gestalte heeft gegeven. In zijn moraal bestaat zoiets als ‘hak azazi’: fundamentele rechten voor het individu; dat was iets nieuws, zeker in de Javaanse beschaving, een nieuwe wijze van kijken en - wettig of niet wettig - wettig volgens de ratio, en dat is mooi, dat accepteren we. Daarvóór hadden de Javanen alleen de gedachte van tepo seliro: als je niet wil, dat jou de voet wordt dwarsgezet of als je niet geschopt wil worden, doe dat dan ook mij niet.^* Dus er bestond geen begrip: iemand benadelen is ongeoorloofd. Tepo seliro was er altijd voor de overwinnaar, de machthebber. De machtigen zijn vrijer om wat ook maar te doen dan degenen die geen macht bezitten. De macht op Java is zo gezien altijd anarchisties. Multatuli nu liet één geval zien, en hij kwam met het gezichtspunt dat elk mens fundamentele rechten heeft. Je zou kunnen zeggen, dat dit gezichtspunt dicht bij het

* Vertaling van: ‘Kalau tidak mau diinjak kakimu, jangan menginjak kakiku’. Vergelijkbaar met het Nederlandse: ‘Wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet’.

[p. 11]

bewustzijn staat, dat mensen beschouwd moeten worden als ‘rechtspersoon’. Dit is heel interessant: uiteindelijk, in 1909, schreef Tjokroaminoto een artikel met de titel ‘Rechtspersoon’: de eerste keer dat er op een formele manier over ‘hak azazi’ werd geschreven door een inlandse schrijver. Vóór hem had men het alleen maar over eigenwaarde, eigenwaarde van het volk, de beschaving van het volk. Maar Multatuli heeft met zijn ‘Max Havelaar’ duidelijk gemaakt, dat er fundamentele rechten bestaan, dat mensen beschouwd moeten worden als volledige, menswaardige individuen die hun rechten bezitten.

Nogmaals: op Java had je alleen tepo seliro, gemeenschappelijke verstandhouding, gehoorzaamheid aan de geboden van bovenaf, decreten, er waren slechts decreten. Als je je daar niet naar voegde, werd dat als ongepast beschouwd.

Vindt u dan, dat de ‘Max Havelaar’ van meer belang was voor Java dan voor de rest van Indonesië?

Daar ook voor, want ik denk dat er toendertijd al een worsteling plaats vond van de mensheid om individu te worden. Het adatrecht buiten Java was ook te knellend geworden, te sacraal, zodat er allerlei taboes waren ontstaan, een rechtsbesef dat niet meer op consensus was gebaseerd.

Na het artikel van Tjokroaminoto in 1909 hebben zich niet veel Indonesiërs meer bezig gehouden met de mens als rechtspersoon. Boedi Oetomo b.v. verdedigde alleen maar de beschaving, de eigenwaarde van het volk, dus heel abstract. Iemand als Tjokroaminoto had een tamelijk wild leven, hij was niet georganiseerd, meer een avonturier, erg jammer is dat, maar zijn besef van de zelfstandigheid van het individu was heel groot. Ja, wie verder? Boeng Hatta misschien, die zich aangetrokken voelde tot ‘hak azazi’. In de periode van de Constitutie bekommerden de Javanen zich niet om het idee van de rechtspersoon, Soekarno niet, Yamin niet.

Zou u Multatuli een romanticus willen noemen?

Dat weet ik zo niet. Hij was geen ideoloog, maar hij was iemand met een diep innerlijk, een geweten. Hij was spontaner en had meer durf dan iemand met een ideologie. Hij wachtte niet het moment af, maar ging steeds maar door uitdrukking te geven aan zichzelf.

Had hij volgens u geen aandacht voor praktiese zaken?

Dat is ook niet waar. Het is niet zeker dat wie geen ideologie heeft of wie niet ideologies georiënteerd is, een romanticus is. Iemand als Multatuli kan geen romanticus genoemd worden, omdat zijn morele bewustzijn juist zeer rationeel was.

Ziet u overeenkomst tussen Multatuli en uzelf?

Ja, in die zin dat ik ook niet altezeer georiënteerd ben op ideologie, maar ik

[p. 12]

heb wel een sterk idealisme en daarnaast heb ik ook een bewustzijn en ik strijd op spontane wijze voor ‘hak azazi’ in Indonesië zonder me te bekommeren om strategie en ideologiese taktieken; spontaneïteit is belangrijker voor mij. Wat ik bewonder in Multatuli is zijn vermogen om authentiek en intens te zijn in zijn moreel bewustzijn. Dat is niet romanties, dat is concreet.

Foto: Bert Nienhuis

Waarom wordt de film ‘Max Havelaar’ in Indonesië niet vertoond?

Als de periode van koloniale overheersing op een realistiese wijze wordt getoond, dan zal dat zeker de regering ongemakkelijk maken, want de situatie is blijkbaar niet veranderd en de onderdrukking is nog steeds precies hetzelfde, ook al hebben wij een grondwet. Maar wat geldigheid bezit, zijn nog steeds de machthebbers, met andere woorden: de wetten gelden naar beneden toe, maar niet naar boven toe.