Over Multatuli. Delen 16-17

[p. 54]

Nop Maas
Het pak van Havelaar

In zijn opstel ‘Het paard van Troje’ in Over Multatuli nr 13 somt Hugo Bousset een aantal ‘fouten’ op die zich voordoen in de Stern-fiktie in de Max Havelaar. Hij noemt daarbij o.a. de ‘verschrijvingen’ van Stern, als deze enkele malen zegt, dat ‘Havelaars pak’ voor hem ligt, terwijl hij eigenlijk van ‘Sjaalmans pak’ zou moeten spreken.^1. Ook Marcel Janssens en K. Iwema wijzen op deze plaatsen, zij het dat eerstgenoemde er echte fouten van Multatuli in ziet.^2.

Het komt mij voor, dat de hier bedoelde ‘verschrijvingen’ toch van een andere orde zijn dan de andere aangewezen ‘fouten’, zoals de grote kennis van zaken die Stern er op nahoudt met betrekking tot Indië en de onwaarschijnlijke snelheid waarmee hij Nederlands geleerd zou hebben. Ook onafhankelijk van de kwestie van Sterns auteurschap van het Havelaar-verhaal levert de tekst een interpretatie-mogelijkheid voor deze plaatsen, waarin er geen sprake is van - al dan niet vermeende - verschrijvingen.

Aan het begin van het boek doet Droogstoppel een uitspraak over Sjaalman, die tot nu toe wellicht wat weinig aandacht gekregen heeft. Als de man met de sjaal een dag na zijn ontmoeting met Droogstoppel zijn pak met papieren bezorgt, doet hij daar een aan Droogstoppel gerichte brief bij, waarvan de lezer - onderbroken door Droogstoppels kommentaar - deelgenoot wordt gemaakt. Als Droogstoppel tot aan de ondertekening van de brief is gekomen, merkt hij op: ‘En zijn naam stond er onder, doch ik verzwijg dien, omdat ik er niet van houd iemand in opspraak te brengen’. En in de volgende alinea spreekt hij dan over zijn oude schoolmakker als ‘Sjaalman, - zoo zal ik hem maar blijven noemen -’.^3. Sjaalman is dus niet de echte naam van Sjaalman. Voor de lezer betekent deze opmerking van Droogstoppel mijns inziens, dat de vraag naar de werkelijke identiteit van Sjaalman aktueel wordt. Het ligt voor de hand, dat voor deze lezer betrekkelijk snel duidelijk wordt, dat die werkelijke naam van Sjaalman ‘Max Havelaar’ moet zijn. Het moment waarop hij dit verband legt, lijkt betrekkelijk goed te bepalen: bij de aankomst in Lebak geeft Stern een uitgebreid portret van Max Havelaar, waarvan hij echter zegt te beseffen dat het hoogst onvolkomen is: ‘De bouwstoffen die voor mij liggen, zijn van zoo uiteenloopenden aard, dat ze mij belemmeren in mijn oordeel door overmaat van rijkdom, en ik zal dus welligt daarop terug komen ter aanvulling, onder het ontwikkelen der gebeurtenissen die ik u wensch medetedeelen’. (p. 63) De ‘bouwstoffen’ kunnen niets anders zijn dan het ‘pak van Sjaalman’, waarvan Droogstoppel de inhoud opgaf: een lange lijst van verhandelingen

1. Over Multatuli nr 13, p. 53.

2. Marcel Janssens, Max Havelaar. De held van Lebak. Antwerpen/Utrecht (1970), p. 127-128.
K. Iwema, ‘Ernest Stern. - Een miskend structuuraspect van “Max Havelaar”’, in Spiegel der letteren 11 (1968/69), p. 202.

3. Geciteerd wordt uit de door G. Stuiveling verzorgde editie naar het authentieke handschrift. Het hierbedoelde citaat op p. 16.

[p. 55]

en opstellen en méér: ‘Ik vond, om van de verzen niet te spreken, - er waren er in alle talen, - een aantal bundeltjes waarvan het opschrift ontbrak; - romancen in 't Maleisch, krijgszangen in 't Javaansch, en wat niet al! Ook vond ik brieven, waarvan vele in talen die ik niet verstond. Sommigen waren aan hem gerigt, anderen dóór hem geschreven, of liever het waren slechts afschriften, doch hij scheen daarmede iets in het oog te hebben, want alles was door andere personen geteekend voor “gelijkluidend met het oorspronkelijke”. Dan vond ik nog uittreksels uit dagboeken, aanteekeningen en losse gedachten, sommigen werkelijk heel los’. (p. 29) Voor de bovenbedoelde lezer moet op dit moment van het verhaal Max Havelaar de naam worden van de persoon die door Droogstoppel wordt aangeduid als Sjaalman. Als Stern verderop dan spreekt over het pak van Havelaar is er dan ook geen sprake van een verschrijving, maar gebruikt hij gewoon de op dat moment ‘echte’ naam van Sjaalman.

De hier gereleveerde gegevens betekenen, dat de identifikatie van Sjaalman en Havelaar waarschijnlijk aanzienlijk eerder in de roman tot stand kan komen, dan A.L. Sötemann in De structuur van Max Havelaar aangeeft.

Als de lezer dan bovendien nog de door Iwema en Bousset geïnventariseerde signalen heeft opgevangen, die pleiten voor een belangrijk aandeel van ‘Sjaalman’ in het door Stern geproduceerde deel van het boek, dan leest hij vanaf p. 63 de autobiografie van Havelaar, die, omdat Droogstoppel misleid moet worden, over zichzelf spreekt in de derde persoon en die zichzelf als verteller schijnbaar hult in de gedaante van een konventionele auktoriale verteller, die echter in de loop van het verhaal steeds minder in staat blijkt te zijn zich in dit keurslijf te dwingen.