Over Multatuli. Delen 16-17

[p. 27]

Nina Smeets-Sirakova
Multatuli in het Bulgaars

In april 1984 kwam de nieuwe vertaling van de Max Havelaar uit. Het boek is vertaald door Stefan Načev. Het is de tweede Bulgaarse vertaling van de Max Havelaar. De dichteres Marija Grubeš lieva (1900-1970) vertaalde in 1953 het boek voor de eerste maal. Voor zover wij weten kende zij geen Nederlands en is ze van een andere taal uitgegaan. De nieuwe vertaling komt wel direct uit het Nederlands (bron: Multatuli, Max Havelaar of de koffieveilingen der nederlandse handelmaatschappij, 1977, L.J. Veen, Ede) en is uitgegeven door de grootste Bulgaarse uitgeverij voor vertaalde literatuur, ‘Narodna kultura’ (deze uitgeverij werd in 1944 opgericht en heeft zich sinds 1974 gespecialiseerd in het uitgeven van vertaald klassiek en modern literair werk).

Het voorwoord, getiteld ‘ik heb veel gedragen’ is geschreven door de publicist en historicus Neš o Davidov (Sofia, 1921). Davidov heeft zich o.a. beziggehouden met sociologische onderwerpen en sociale utopieën. In de jaren dertig maakte hij kennis met de werken van Multatuli, toen hij Pritči i paraboli (Gelijkenissen en parabels) las in de vertaling van de Bulgaarse dichter Dimčo Debeljanov (1887-1916). Hieronder volgt een kort overzicht van wat Davidov in zijn voorwoord naar voren brengt.

We vinden o.a. vermeld dat Debeljanov twee kleine boekjes van Multatuli vertaald had: de genoemde gelijkenissen (1910) en daarna de liefdesbrieven, gepubliceerd in 1918 (de identiteit van dit boekje is niet helemaal duidelijk). Vijfendertig jaar later vertaalde Marija Grubešlieva de Max Havelaar. Davidov vraagt zich af waardoor niet alleen de Bulgaarse vertalers maar ook Anatole France in Frankrijk en D.H. Lawrence in Engeland, die zijn werk zo waardeerden en in hun landen populariseerden, vooral werden aangetrokken. Allen hadden ze gemeen dat ze zich voor literatuur interesseerden, maar voor het overige waren ze heel verschillend. Davidov vermeldt nog dat Lenin ook veel aandacht aan Multatuli heeft besteed. In zijn notities over het imperialisme heeft hij het op drie plaatsen over Multatuli. De eerste keer om hem te citeren, de tweede keer schrijft hij: ‘Multatuli - hoe beschrijft hij het Europese bestuur over de koloniën’ met de opmerking ‘ik moet dat nakijken’. De derde keer is helemaal aan het eind van zijn notities.

‘Niets is toevallig’, zegt Davidov, en om te begrijpen waarom al die verschillende schrijvers zich zo tot hem aangetrokken voelden, moeten we volgens hem beginnen met de droevige levensgeschiedenis van de man die zich Multatuli noemde. Davidov geeft dan biografische gegevens en legt het accent op bepaalde momenten uit Multatuli's leven. Zo heeft de poëzie van Heine grote invloed op Douwes Dekker gehad. Hij leert erdoor van de vrijheid te houden,

[p. 28]

[p. 29]

de romantische geest te begrijpen en te dromen zoals de grote dromers van de negentiende eeuw. Hij begint te schrijven, maar de grote schrijver, zegt Davidov, wordt niet uit deze romantische dromen geboren, maar pas later, in Nederlands-Indië, waar hij getuige zal zijn van het grote onrecht en het troosteloze bestaan van de onderdrukte plaatselijke bevolking. Daar zal hij Multatuli worden en daar zal hij het doel en de inhoud van zijn werk en zijn leven vinden, nl. de strijd voor rechtvaardigheid, niet alleen in die uithoek van de wereld, maar overal waar het sociale systeem van de hebzuchtige en wrede burgerlijke werkelijkheid heerst. In Indië zal deze bewonderaar van Heine geconfronteerd worden met de uitbuiting door het koloniale bestuur waarmee hij in een onoplosbaar conflict zal raken. In de volgende dertig jaar zal hij het kolonialisme ontmaskeren en de slechtheid van het kapitalistische systeem aan de kaak stellen. In 1860 verschijnt de Max Havelaar. In dit boek komt het satirisch talent van de grote schrijver tot uiting, dat op één lijn kan worden gesteld met dat van Jonathan Swift vò ò r hem, dat van zijn tijdgenoot Gogol en dat van Mark Twain later. Op het eerste gezicht, gaat Davidov verder, lijkt het alsof Multatuli alleen de Nederlandse bourgeoisie ontmaskert, die de mensen in Nederlands-Indië uitbuit en de produkten van het land rooft. Misschien, zegt hij, kunnen we veronderstellen dat de auteur zijn taak ook als zodanig heeft opgevat. Bij het verschijnen van de Max Havelaar is echter duidelijk geworden dat het boek de beperkte bedoelingen van de auteur heeft overschreden. Datgene wat hij zelf heeft meegemaakt, blijkt sterker dan alle beperkingen van politieke of andere aard, dan alle conventies van de valse burgerlijke moraal en de religieuze hypocrisie. Nu gaat de roman invloed uitoefenen op de auteur en verandert hem in een schrijver die meer doet dan het kolonialisme ontmaskeren, omdat hij ver boven de burgerlijke maatschappij staat. Multatuli begrijpt dat de door hem ervaren fouten en misdaden tegen alles wat menselijk is in de koloniën, deel uitmaken van het kapitalistische systeem. Davidov legt uit dat volgens Multatuli de wortels van dit amorele systeem niet in het vergelegen Java te vinden zijn, maar in het welvarende en vrome Amsterdam en de andere grote Europese steden van de bourgeoisie met haar roversethiek en burgerlijke zelfingenomenheid. Zelfs in zijn vaderland herinnert niet iedereen zich graag zijn naam en zijn er veel mensen die zijn naam niet eens kennen. Maar wat willen we als hij de angel van de satire zo meesterlijk hanteert?

Multatuli stond altijd alleen in het leven en in zijn strijd, zonder de waarde van de proletarische klasse te zien. Hij putte bijvoorbeeld geen hoop uit de Parijse Commune, terwijl hij de kolonisators voortdurend wees op de gevaren van een opstand van de slaven (dat is een gebrek, maar niet Multatuli's schuld, vindt Davidov). Voor ons, zegt Davidov, is hij de eerste strijder tegen de wortels van alle sociale kwaad, geboren uit het kapitalisme, zoals dat duidelijk tot uitdrukking kwam in het koloniale systeem en het imperialisme.

Multatuli is verwant met de grote humanisten en de mensen van de Verlichting uit de achttiende eeuw. Hij heeft de hoogst mogelijke moraal en

[p. 30]

strijdt met een Voltairiaans temperament tegen de dehumanisering van de maatschappelijke verhoudingen. Hij is er van overtuigd dat kennisverwerving vooral via kunst en literatuur de mensen en de sociale orde beter kan maken. Hij zelf is een voorbeeld, een levende encyclopedie. Te allen tijde zal hij naast de moralisten, utopisten, de mensen van de Verlichting en degenen die van rechtvaardigheid houden, een plaats hebben in het Pantheon van het menselijk verstand.

Waarom de Bulgaarse vertalers zich tot Multatuli aangetrokken voelden, weten we niet precies. Waarschijnlijk waren ze onder de indruk van verschillende aspekten van Multatuli's werk. Grubešlieva besteedde in haar werk veel aandacht aan het sociale onrecht zoals dat in Bulgarije voor de tweede wereldoorlog bestond, en aan de strijd tegen het fascisme. Daarom zag ze in de Max Havelaar waarschijnlijk een parallel met haar eigen werk. Debeljanov was ook een dichter. Het leven had hem geenszins gespaard, maar armoede en talloze beproevingen hebben deze sterke en edelmoedige natuur niet kunnen breken. Zijn lyriek wordt gedragen door de zuiverheid van menselijke gevoelens en is diep humaan. Wanneer hij over zijn eigen leed spreekt, herinnert hij ons aan het leed van allen. In zijn poëzie komen zijn spontaniteit en zijn grote openhartigheid tot uiting (zie verder over Debeljanov: Moderne Encyclopedie van de Wereldliteratuur). Dit alles vinden we bij Multatuli ook.

Ongetwijfeld hebben de beide vertalers vooral ook de bijzondere literaire kwaliteiten van het werk gewaardeerd.

Nu is de Max Havelaar opnieuw vertaald en wel direct uit het Nederlands, wat samenhangt met de uitgeverspolitiek van ‘Narodna kultura’. In de vertaling van Stefan Načev zijn hier en daar sporen van haast te ontdekken. Af en toe is het negentiende-eeuwse Nederlands door zeer modern Bulgaars vervangen. Maar in het algemeen is de nieuwe Bulgaarse vertaling van de Max Havelaar door deze jonge vertaler zeer geslaagd.

Wat voor receptie de eerste vertaling van de Max Havelaar heeft gehad, weten we niet precies. Hoeveel lezers deze bereikt heeft, weten we evenmin. Helaas is in de uitgave van de nieuwe vertaling de oplage niet vermeld. Wel is een voorproefje gepubliceerd in het tijdschrift Panorama (zeventiende hoofdstuk). Dit tijdschrift wordt uitgegeven o.a. door de Bond voor vertalers in Bulgarije en heeft een oplage van 12.000 exemplaren. Vaak worden boeken die bij uitgeverij ‘Narodna kultura’ worden vertaald op die manier bij de lezers geïntroduceerd.

Dat de Max Havelaar een boek is, dat hoort bij de grote literatuur en een bijzondere betekenis heeft, wordt ook duidelijk uit de tekst van de titelpagina van deze uitgave: ‘Doordrongen van de meest humane ideeën van zijn tijd beschrijft Multatuli (= ik heb veel gedragen) een voor de Europeaan onbekende exotische wereld - de toenmalige oosterse koloniën van Nederland, waar de goedhartige en onbedorven plaatselijke bevolking in conflict komt met de schaamteloze corruptie en de onmenselijkheid van de Nederlandse kolonisa-

[p. 31]

tors. Hij geeft de strijd weer van Max Havelaar tegen de ondeugdelijke principes van onderdrukking en wetteloosheid en creëert op die manier een held die met zijn heldenmoed, consequente eerlijkheid, onomkoopbaarheid en vrijheidsliefde een plaats zal behouden tussen de meest hoogstaande personages uit de wereldliteratuur’.