Over Multatuli. Delen 14-15

[p. 61]

Jaap Hoogteijling
Ernest Stern en Frits Droogstoppel in balans

Een vriend sprak onlangs met me over fouten die romanschrijvers in hun werk maken. Bij de gevallen die hij ter adstructie aanvoerde was er één van Multatuli, uit Max Havelaar. Tegen het eind richt Multatuli zich tot Stern met onder meer de woorden ‘ik liet u Louise Rosemeijer kussen’. (blz. 236)^1.. Stuiveling tekent daarbij aan in een noot: ‘Het merkwaardige is, dat een dergelijke passage over Stern in de tekst niet voorkomt. Wel is op blz 99 sprake van het feit, dat Frits aan Bethsy een zoen gegeven heeft’. (blz. 296) Geen fout dus, maar ‘merkwaardig’. Ik begrijp uit de wijze waarop Stuiveling zijn opmerking redigeert, dat hij deze plaats rijp vindt voor nadere bestudering. Sötemann interpreteert deze aantekening als volgt: ‘Zoals Stuiveling in een noot aangeeft, heeft Stern Louise blijkbaar in het verborgene gekust. Althans, de lezer is er onkundig van gebleven’. (blz. 213) Tot zover de feiten op dit moment.

In het begin van de roman schrijft Droogstoppel over ‘de jonge Stern’: ‘maar ik geloof dat hij “schwärmt”. Marie is dertien jaar’. (blz. 22) Een lezer zou nu aan het einde van de roman kunnen concluderen dat Stern zijn affecties gericht heeft, en wel op Louise Rosemeijer, die van zijn portuur is. Stern maakt dan een lichte ontwikkeling door en Droogstoppels zorg om zijn Marie is misplaatst. In wezen kan dit de bevestiging zijn van Sötemanns interpretatie.

Als een roman meer passages bevat die als ‘fouten’ uitgelegd kunnen worden, lijkt een interpretatie als hierboven door Sötemann beproefd acceptabel. De oogst aan vermeend foutenmateriaal is echter in Max Havelaar schraal. Alleen op blz 12 van het handschrift komt iets voor dat daarvoor kan doorgaan: ‘Meenin aeide theoos’, waarbij Stuiveling op blz 262 van zijn uitgave aantekent: ‘Van Lennep verbeterde dit Griekse citaat, dat de aanvangswoorden van Homerus' Ilias voorstelt in: Meenin aeide thea. Het blijft de vraag of Dekker zich hier vergiste, dan wel opzettelijk door Droogstoppel deze fout liet maken, om diens peil van klassieke kennis aan te duiden’. Ook hier is Stuiveling bereid te accepteren wat Multatuli neerschrijft. De door hem gegeven interpretatie is tot nog toe niet aangevochten.

Met de uitleg van Stuiveling zou men het eens kunnen zijn, als de schrijver van dit soort romantisch-humoristische haspelingen meer gebruik maakte. Immers eerst door de herhaling gaat een schrijfprocédé werken. De wijze waarop Multatuli Slijmerings intonatiepatroon op blz. 66 introduceert, vindt zijn vervolg op blz. 68 en volgende. Het is een aanwijzing voor Dekkers bekendheid met het romantisch-humoristische gebruik. Misschien heeft Dekker die intentie ook in het geval-Droogstoppel van blz. 12 gehad, de passus staat ten slotte

1. De verwijzingen zijn naar:
Multatuli, Max Havelaar. Naar het authentieke handschrift uitgegeven en ingeleid door Dr. G. Stuiveling. Amsterdam 1949.
A.L. Sötemann, De structuur van Max Havelaar, bijdrage tot het onderzoek naar de interpretatie en evaluatie van de roman. Utrecht 1966.

[p. 62]

aan het begin van zijn roman, maar dat een soortgelijke fout niet systematisch voorkomt, maakt dat ik het moeilijk vind Stuivelings suggestie als een voldoende verklaring te aanvaarden. Ik houd het er dus op dat Van Lennep terecht zijn correctie heeft aangebracht.

Het andere geval van een mogelijke onjuistheid kan echter in het geheel van de interpretatie van de roman ingepast worden. Op blz. 99 zegt Droogstoppel tegen zijn jeugdige zoon Frits onder meer: ‘gij zijt pedant en lastig en maakt verzen, en hebt Bethsy Rosemeijer een zoen gegeven’. Alleen door de woorden van Droogstoppel draagt de lezer kennis van dit voorval. Wat dat betreft is er overeenkomst met de passage waarin Multatuli vertelt dat hij Stern Louise Rosemeijer heeft laten kussen. Ook de vorm stemt overeen; het huiselijke woord zoen past bij zoon Frits, terwijl zijn afstandelijke tegenhanger kussen aansluit bij de relatie van Multatuli tot Stern. Het valt op dat Frits via pedant verbonden wordt met Sjaalman, die ‘lui, pedant en ziekelijk’ is (zelfde pagina), en gescheiden van Stern, wiens vader rijk is, maar toch weer met Stern verbonden, die ‘buiten het kantoor met verzen bezig is’ (zelfde pagina). Al eerder had Droogstoppel Frits en Stern verbonden: ‘Ik heb de beide jongens toen over mijn plan gesproken, en zij vonden het goed’ (blz. 34), en later: ‘Frits doet ook mêe’ (aan het schrijven van de Havelaar-historie; blz. 179). Frits en Stern zijn als schrijvers, via Bethsy en Louise, met de toeluisterende Rosemeijers tot één groep verbonden: ‘Dat jonge meisjes zoo iets aardig vinden begrijp ik, maar dat mannen van jaren zulke zotheden zonder walg aanhooren is mij onverklaarbaar’ (blz. 184). De binding van Frits en Bethsy brengt de schrijver al op blz. 99 tot stand (zie hierboven), die van Stern met de Rosemeijers op het niveau van de persoonlijke relatie ontbreekt nog, om de cluster van Amsterdamse ‘antithetische elementen’ (Sötemann, blz. 159) tot een clan te maken. Op blz. 236 voegt Multatuli als schrijver die schakel in, waarna hij Stern het verhaal uit schrijft. Zo is het evenwicht tussen Stern en Frits ook in hun relaties weer hersteld.