Over Multatuli. Deel 11

[p. 46]

C. Bij
Een hardnekkige vergissing als bewijs

‘De vraag waar iedere lezer zich op richten zal, is: wat was het aandeel van Marie Anderson, wat dat van Multatuli?... In deze inleiding willen wij alleen een, naar onze smaak representatieve, keuze van argumenten en bewijsplaatsen voorleggen. Naar onze smaak, want subjectief blijft het allemaal tenslotte natuurlijk toch, “bewijzen” zijn er niet’.’

Zo staat het in de inleiding van de heren J. Kortenhorst en J.J. Oversteegen op het door Marie Anderson en Multatuli vertaalde boek Maria Theresia en de vrijmetselaars van Leopold von Sacher Masoch. Maar toch is er wel degelijk één bewijs. Het betreft de vierde regel van pagina 34, waar pater Maus uitroept: ‘Een gezel van Koran, Dathan en Abiram’. In de duitse uitgave: ‘Einer von der Rotte Korah’. Van deze hollandse tekst kunnen we met absolute zekerheid zeggen, dat ze niet van Marie Anderson is, maar van de hand van Multatuli. Immers veertien jaren eerder, in 1862, laat Multatuli in Idee 377 Stoffel in z'n preek tot Wouter, wijzen op het vreselijke lot dat Koran, Dathan en Abiram moesten ondergaan.

Nu wil het geval, dat het Multatuli-museum, in 1940, een brief ontving van de heer B.M. Noach, leraar Nederlandse taal en letterkunde aan de Gemeentelijke H.B.S. te Leiden, die ons er op attendeerde, dat Multatuli hier een fout maakt. Het is n.l. niet Koran, maar Korach of Korah, die zich tezamen met Dathan en Abiram verzette tegen Mozes, waarop zij en hun verwanten door de aarde werden verzwolgen. Dit kunnen we lezen in de Bijbel bij Numeri 16. De heer Noach had volkomen gelijk. Daar van de eerste bundel der Ideën slechts enkele fragmenten van het manuscript bewaard zijn gebleven, kon niet worden nagegaan of een en ander het gevolg was van verkeerd lezen en dus of hier wellicht sprake was van een drukfout. Maar thans kunnen we echter wel stellen, dat Multatuli ook inderdaad bedoelde ‘Koran’. Van bijbel- of godsdienstonderwijs zal deze episode uit het Oude Testament vast in zijn geheugen zijn opgeslagen en zo heeft hij dit later, zonder met de Bijbel te verifiëren, opgeschreven. Vandaar deze hardnekkige vergissing, lijkt mij.

Overigens is het toch wel een vreemde zaak, dat vanaf de eerste oplaag in 1862 tot en met de Volledige Werken, in alle uitgaven het onjuiste ‘Koran staat vermeld, met uitzondering van de door Marijke Stapert-Eggen bezorgde uitgave van de ‘Geschiedenis van Woutertje Pieterse’,

[p. 47]

Amstelpaperback 1979; daarin staat het juiste ‘Korah’, met in een noot een verwijzing naar Numeri 16.

Wat nu de vertaling aangaat, zijn de heren Kortenhorst en Oversteegen van mening, dat het duidelijk is, dat Multatuli niet het hele verhaal voor zijn rekening heeft genomen. Ook de heer W.F. Hermans lijkt het onwaarschijnlijk, dat Multatuli deze novelle geheel vertaald heeft (zie Over Multatuli 8). Maar waar is deze mening nu op gebaseerd? De heren Kortenhorst en Oversteegen wijzen er op, ‘dat in 1888 Marie Anderson in haar Multatuli-Wespen bevestigt, dat Multatuli zo vriendelijk was geweest haar behulpzaam te zijn bij het vertalen. Maar in een veel latere versie (1901) beweert zij in een voetnoot dat de novelle “geheel” door Multatuli is vertaald... Marie's latere voetnoot overdrijft dus een beetje, maar laten wij zeggen: bescheidenheid siert het mens’. Hier lijkt het of Marie Anderson op haar in 1888 gedane mededeling terugkomt en na 13 jaren toch zegt dat Multatuli de gehele vertaling verzorgd heeft. Deze suggestie is echter niet juist, want de heren Kortenhorst en Oversteegen hebben over het hoofd gezien, dat ook in haar Multatuli-memoires van 1888 Marie Anderson in letterlijk dezelfde voetnoot, pertinent beweert dat de novelle geheel door Multatuli is vertaald. Ongetwijfeld zal de opzet geweest zijn, dat Multatuli de behulpzame hand bij de vertaling zou bieden, maar toen bleek ‘dat m'n beschermeling geen twee regels redelijk hollands schrijven kan, en ook 't duits niet verstaat’, ja toen zal Multatuli ten einde raad maar zelf het karwei geklaard hebben.

Er is nog een ander punt, dat er op zou kunnen wijzen, dat Multatuli de novelle van Sacher Masoch alleen vertaald heeft. De heren Kortenhorst en Oversteegen citeren uit een brief, die Multatuli op 25 december 1875 aan zijn uitgever J. Waltman te Delft schreef: ‘...Maria Theresia en de vrymetselaars. Dat is een zaak die me zo dagen lang m'n avond kost, en op veel ergernis te staan komt’. Zo staat het in de inleiding, als ook in Over Multatuli 5. Maar in de door Henri A. Ett in 1947 bezorgde uitgave van de brieven aan Waltman staat duidelijk: ‘... “Maria Theresia en de vrymetselaars” Dat is een zaak die me 20 dagen lang m'n avend kost, en op veel ergernis te staan komt’. Bovendien schatte hij toen nog zo'n avond of 4,5, nodig te hebben. Met ruim 3 weken intensieve arbeid in de avonduren moet Multatuli wel haast de gehele novelle vertaald hebben. De huidige uitgave telt slechts 132 royaal gedrukte pagina's. (Bedenk, dat Multatuli de Max Havelaar schreef in nog geen twee maanden tijds).

Enkele gedeelten van de vertaling zouden niet beantwoorden aan Multatuli's stijl. Laten we toch niet vergeten, dat we met een vertaling te maken hebben en niet met eigen werk. Multatuli was in grote lijnen gebonden aan de maker, dat is Sacher Masoch. En wat is een vertaling? In de Millioenen-studiën begint Multatuli het hoofdstuk ‘Vertalen’ met de treffende uitspraak van Goethe: ‘Een vertaling is een tapijt van de

[p. 48]

verkeerde kant gezien’. We kunnen Multatuli's stijl toch moeilijk beoordelen door naar de verkeerde kant te kijken.

Ook het feit, dat de naam van de vertaler niet vermeld wordt, zou een indicatie kunnen zijn. Aan Busken Huet had hij al eens eerder geschreven ‘maar ik wil niet dat men 't wete dat ik vertaal. Men zou 't aanzien als een testimonium paupertatis’. Dat de naam van Marie Anderson niet genoemd wordt is vanzelfsprekend, immers zijzelf zegt zowel in 1888 als in 1901, dat de novelle van Sacher Masoch ‘geheel door Multatuli is vertaald’. Er is m.i. geen reden daaraan te twijfelen.