Over Multatuli. Deel 11

[p. 38]

Eep Francken
Wouter VI de jongste

In de vijfde bundel Ideeën ontpopt de jonge onderwijzer Stoffel Pieterse zich als verdediger van het theater: ‘heel veel fatsoenlyke mensen gaan er heen. Uwe ziet, moeder, dat daarin niets onzedelyks is, en dat men niet zo bekrompen moet zyn, en alles zo terstond afkeuren. By de oude Grieken speelden ze ook komedie, en daarin studeren nog tegenwoordig onze eerste professors.’^1. Hoewel hij dus blijkt te beschikken over een brede smaak, gaat zijn voorkeur uit naar voorstellingen in de Amsterdamse schouwburg aan het Leidse plein. ‘Verbeeld u eens, moeder, die is van de stad, en de Burgemeester zelf zoekt de stukken uit... om de zedelykheid, weet u. En begryp eens, als er in zo'n stuk staat: “o God!” dan verandert de Burgemeester dit in: “o hemel!” omdat het niet te pas komt, van onzen-lieven-heer te spreken in 'n zaal waar ook wel gedanst wordt. Want... gedanst wordt er ook, moeder.’^2.

Ook Multatuli heeft het geluk gehad van zo'n vaderlijke figuur die zich het lot van zijn werk aantrok. Het was W. Polman Tuin Jzn., die in 1937 voor Meulenhoff probeerde een uitgave van de geschiedenis van Wouter Pieterse te maken, geschikt voor ‘elke inrichting van onderwijs’.^3. Een moeilijke taak, ook al was Tuin ‘leraar H.H.S. en M.K.L.S. te Deventer’ - over een burgemeesterschap wordt niets vermeld - maar gelukkig kon hij steun vinden bij de raadgevingen van Stoffel.

Wouters verhaal over Aztalpa, Kusco en Telasco wekt bij Femke diepe emoties: ‘O God, Wouter, 't doet me zeer! Moest Aztalpa nu waarlyk sterven?’^4. Tuin zag hier een taak, en schrapte Femkes aanroeping van het opperwezen. Op ‘elke inrichting van onderwijs’ wordt wel eens gedanst.

Nauwkeuriger nog volgt hij Stoffels raad op bij een andere plaats waar Femke over de schreef gaat. ‘Verhevene dochter van de Zon, u geschiede naar uw begeerte. Gy wilt niet kiezen, Aztalpa... welnu, ge zúlt sterven...’, spreekt Wouter-Telasco. En Femke? ‘-O God, riep Femke...’^5. En Tuin? ‘-O hemel, riep Femke...’^6.

Wat er gedanst werd, in Deventer.

1. Multatuli, Volledige Werken 6, p. 429-430.

2. V.W. 6, 444-445.

3. Multatuli, Woutertje Pieterse. Bewerkt en verkort door W. Polman Tuin Jzn. Amsterdam 1937, p. 9.

4. Multatuli Ideën. Tweede bundel: zesde door den auteur herziene druk, Amsterdam 1880, p. 262. De V.W. hebben hier een andere tekst.

5. V.W. 3, p. 304.

6. a.w. p. 77 en 79.

[p. 39]

Deze werkwijze is niet representatief voor de bloemlezers die na 1887 Multatuli's Ideeën hebben geschift om daaruit een roman Woutertje Pieterse af te zonderen. Natuurlijk schrapten zij allen verhandelingen en beschouwingen, zodat de betekenis van de tekst ten dele veranderd werd, maar hierbij was het toch uitsluitend hun bedoeling om Multatuli toegankelijker te maken voor een groot publiek. Bijeenvoeging van de Wouter-fragmenten betekent in zekere zin altijd een vervalsing van Multatuli's tekst, want het staat buiten kijf dat alle aspecten uiteindelijk bekeken moeten worden in het door Multatuli gekozen kader van de Ideeën. Dat is onmogelijk voor wie slechts Woutertje Pieterse kent, in welke editie ook. Daarom verdienen complete Ideeën-uitgaven de voorkeur. Het is dan ook jammer dat de bundels niet meer los te koop zijn. Ze hebben ten onrechte een reputatie van onleesbaarhied gekregen, waartoe de Wouter-uitgaven wel enigszins bijdragen. Maar waarom b.v. Ideeën I bij een modern publiek zoveel minder kans zou maken dan de Woutergeschiedenis is mij niet duidelijk.

Wel weet ik dat Woutertje Pieterse gevraagd wordt; het zou betweterig zijn en in Multatuli's nadeel om die vraag niet te beantwoorden. Ik pleit dan ook niet tegen de ‘Wouters’ en wie dat niet doet kan de samenstellers de hierboven opgemerkte vervalsing niet aanwrijven. Deze vervalsing is onontkoombaar als men de lezer van dienst wil zijn met een doorlopend verhaal. Verder is geen van de andere bloemlezers gegaan, niemand vond het nodig om in Multatuli's tekst correcties aan te brengen als die van Polman Tuin.

Er zijn zes tamelijk uitvoerige ‘Wouters’ verschenen, en drie schooluitgaven^7. - die laatste blijven verder buiten beschouwing. De oudste uitgave is die van Mimi: Multatuli, De geschiedenis van Woutertje Pieterse. Uit zyn Ideën verzameld door zyne Weduwe. Amsterdam 1890, 2 delen. Over haar selectie schrijft Jeroen Kluivers elders in dit deel. Uit haar boek, herdrukt Amsterdam 1910 en recent in Utrecht-Antwerpen 1980, is nog het minste weggelaten. Ongeveer 15 procent ‘dunner’ is de tweede bloemlezing: Multatuli, De geschiedenis van Woutertje Pieterse. Opnieuw verzameld uit de ‘Ideën’ door dr. J. van den Bergh van Eysinga-Elias, Amsterdam 1920. Van deze aanvankelijk geïllustreerde uitgave bestaat een goedkope druk uit 1921, zonder plaatjes. Voor de volgende Wouter was nog ingrijpender gesnoeid: Multatuli, De geschiedenis van Woutertje Pieterse. Opnieuw uit de ideeën verzameld door prof. dr. N.A. Donkersloot, Amsterdam 1938, in vergelijking met Mimi ongeveer 30% minder omvangrijk. Hiermee was blijkbaar een zekere limiet bereikt, want de volgende samensteller, Garmt Stuiveling, kwam tot ongeveer dezelfde omvang. Multatuli, Woutertje Pieterse, Uit de Ideeën verzameld en uitgegeven door dr. G. Stuiveling, verscheen in 1950 in Amsterdam en is

7. Ik reken dan mee: Uit de Ideën van Multatuli, ed. J. Prinsen J. Lzn., Zwolle 1910, voor 85% een Wouter-bloemlezing. Na Polman Tuin-noot 3- verscheen nog: Multatuli, Woutertje Pieterse, ed. W.L.M.E. van Leeuwen, 2e druk Amsterdam 1950.

[p. 40]

sindsdien vele malen herdrukt: de 9de druk is uit 1979. In 1958 verscheen nog de ABC-pocket: Multatuli, De geschiedenis van Woutertje Pieterse, verzorgd door Henri A. Ett. Ten onrechte staat in dit boek vermeld dat het een tweede druk is. Weliswaar had de Arbeiderspers al eerder de editie-Donkersloot op de markt gebracht, maar Ett zorgde voor een zelfstandige bewerking, die ook omvangrijker was dan die uit 1938: ongeveer gelijk aan de uitgaaf- Van den Bergh van Eysinga.

Deze overeenkomst geldt natuurlijk alleen de lengte van beide boeken. De keuzen zijn onderling toch verschillend uitgevallen en deze opmerking kan men eigenlijk over alle edities maken: wat de een weglaat, neemt de ander juist weer op. Vergelijking leert dat min of meer vaste criteria vrijwel niet formuleerbaar zijn, omdat Multatuli het verhaal over Wouter, waar het om begonnen is, niet keurig in afzonderlijke ideeën afhandelt, maar het doorspekt met invallen en beschouwingen. Bij sommige passages kan men erover strijden of ze al dan niet tot het verhaal behoren, denk maar aan de bakerpreek (meer dan 13 pagina's!). Wanneer men gedwongen is te schrappen valt niet te ontkomen aan een zekere willekeur.

De vraag komt dan ook op of al deze selecties naast elkaar wel bestaansrecht hebben. Een aantal samenstellers behandelt in in- of uitleidingen de vraag waarom een afzonderlijke Wouter wenselijk is naast de complete Ideeën, maar alleen Van den Bergh van Eysinga zegt waarom haar keuze gedrukt moet worden naast de eerdere Wouter van Mimi. Wellicht zijn hier commerciële argumenten bij uitgevers doorslaggevend geweest.

De jongste uitgave is tot nu toe ongenoemd gebleven, maar vormt het onderwerp van de rest van dit stuk. Het gaat om: Multatuli, Woutertje Pieterse. Met een inleidend woord en van noten voorzien door Marijke Stapert-Eggen, Ede 1979. Mevrouw Stapert merkt ter rechtvaardiging van haar nieuwe uitgave op, dat de complete Ideeën nog steeds binnen ieders bereik zijn, maar ook dit kan natuurlijk slechts dienen ter verantwoording van een afzonderlijke Wouter-editie in het algemeen en verklaart niet waarom men opnieuw gaat bloemlezen, als laatste in een rij van zes.

Want een zelfstandige keuze is dit inderdaad geworden. Weliswaar volgt mevr. Stapert nogal eens de editie van Stuiveling, maar zij laat toch ook tamelijk vaak teksten staan die daar geschrapt waren, zodat haar uitgave qua omvang uitkomt tussen Donkersloot en Stuiveling aan de ene, en Ett en Van den Bergh van Eysinga aan de andere kant.

Schokkend is haar selectie niet, en een argument voor een nieuwe keuze kan er niet aan ontleend worden. Maar een rechtvaardiging van de hele publikatie is eenvoudig te geven: mevrouw Stapert heeft, steunend op de V.W., voor het eerst gezorgd voor een uitgave met uitgebreide annotaties, en dat was inderdaad hard nodig. Zij heeft er onmiskenbaar veel tijd in gestoken en is er ook in geslaagd om veel moeilijkheden voor de moderne lezer uit de weg

[p. 41]

te ruimen - die grote verdienste heeft haar werk zonder twijfel, ook al zijn haar toelichtingen soms onjuist of onvoldoende, zoals ik nog zal laten zien.

De inleiding bevat onjuistheden over de jaren van publikatie van de Ideeën-bundels.^8. Hinderlijker is dat zij ook haar eigen bron onnauwkeurig opgeeft. Haar uitgave ‘is gebaseerd op de tekst uit de bundels Ideën die als een geheel tussen 1872-1879 bij G.L. Funke in Amsterdam verschenen’. Wat is ‘als een geheel’? Er zijn in deze jaren bij Funke zoveel drukken verschenen dat niet aan te nemen is (en evenmin te hopen) dat mevrouw Stapert ze allemaal bij haar selectie heeft betrokken.

De idee-nummers zijn niet vermeld, evenmin is op enige manier aangegeven waar iets is weggelaten. Deze werkwijze onthoudt de lezer wel wat informatie, maar aan de andere kant is wel te verdedigen dat het boek er zoveel mogelijk uit moet zien als een roman, en zo min mogelijk als een historisch werk van letterkunde. Het aantal weglatingen is ook zo enorm dat de vermelding minder zinvol wordt. Dat Multatuli's hoofdstuktitels ook overal verdwenen zijn, vind ik jammer. ‘Over Poëzie in 'n stad wier naam op dam uitgaat,’ daarmee moet het toch beginnen.

Bij bijna alle Wouters zijn ‘schakelfouten’ waarneembaar: door de weglatingen ontstaan onduidelijkheden wanneer Multatuli verwijst naar een geschrapt gedeelte. Ook bij deze editie zijn er een paar. Op het saliemelk-avondje van Juffrouw Pieterse (p. 36) aarzelt de juffrouw van de koekbakker of ze nog een koekje (uit eigen winkel) zal nuttigen. ‘-Kemän, of 'k zou denke dâ-je 't nie luste. Dat mocht ze niet laten denken, want ze had 't zelf gebakken, en was niet zo oprecht als mijn juffrouw en ik.’ Aldus Multatuli. Dit is een verwijzing naar het bekende idee 54 over de banketbakkersvrouw die geen gebak kan consumeren, net zo min als Multatuli romans. Maar de lezers van mevr. Stapert snappen er niets van, want idee 54 staat natuurlijk niet in Woutertje Pieterse.

De verklarende noten zijn de belangrijkste vernieuwing die deze uitgave biedt. Men behoeft geen kenner van de problematiek te zijn om te begrijpen hoe moeilijk het is uit te maken of een begrip toelichting nodig heeft of niet. Wat voor de één noodzakelijke toelichtingen zijn, is voor de lezers met meer ervaring bijna beledigend. Ondanks dit inzicht laat ik hier mijn mening over de hier gemaakte keuze volgen.

Het lijkt mij het gemakkelijkst om te beginnen met de overbodige informatie. Tot mijn verbazing vond ik toch weer een paar annotaties van het type ‘Plato (ca. 430-347 v. Chr.), Griekse filosoof’.^9. Het bezwaar hiertegen is niet dat iedere lezer al weet wie Plato is. Natuurlijk niet. Maar voor wie het wil

8. De laatste bundel wordt b.v. drie jaar te vroeg gedateerd. De eerste aflevering verscheen wel in 1874, maar de laatste pas in 1877.

9. Ook: ‘Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832), Duits dichter, toneel- en prozaschrijver’ en ‘Immanuel Kant (1724-1804), Duits filosoof’.

[p. 42]

weten is het makkelijk vindbaar. De noot geeft geen informatie van specifiek belang voor Woutertje Pieterse, maar algemene ontwikkeling die elders thuishoort. Om dat laatste gaat het.

Een verklaring als ‘Linnaeus (1707-1778), Zweeds natuuronderzoeker’ (bij 23) is zelfs onjuist. Van Pennewip zegt Multatuli dat die de maatschappij maakte ‘tot één botanische tuin, waarvan hij de Linnaeus was.’ Pennewip is dat omdat hij alles indeelt in ‘familiën, genera, klassen, species en onderdelen’ (‘Burgerstand, III klasse, zevende onderafdeling’). Deze vergelijking is gebaseerd op Linnaeus' systematische ordening van de planten, maar daarover staat niets vermeld.

De verklaring bij Fancy (28), met een uitweiding over de Minnebrieven en zelfs over Sietske, is weer overbodig.

Elders ontbreken de annotaties ten onrechte. Een moeilijkheid die onverklaard blijft verwekt een minderwaardigheidscomplex bij de niet-begrijpende lezer, die meent dat hij iets vanzelfsprekends niet eens snapt. Mij lijken tegenwoordig toelichtingen nodig bij b.v.: inkomende rechten (p. 9), Chinese kamp (de Chinese wijk van Batavia, p. 9), kraamschut (23), waarloos (163), de kleine Mercuur (voor Wouter als boodschappenjongen, 391) en suikerdemangelen (gesuikerde amandelen, 510). Dit zijn allemaal eenvoudige voorbeelden. Interessanter wordt het natuurlijk waar ik het zelf ook niet begrijp en dus graag de visie van een tekstuitgever hoor, al was het maar om me dat complex te besparen.

Wat is geile koffie (391)? Hij wordt gedronken op het kantoor van de fa. Ouwetijd & Kopperlith, dus wat het eerst bij mij opkwam (‘opwekkend, speciaal de geslachtsdrift’) is onwaarschijnlijk. Geil betekent ook ‘vet’, in gunstige en ongunstige zin. Van Dale geeft ‘een geile vent’ voor: een magere man (ironisch). Moeten we hier dus denken aan slappe koffie?

In huize Pieterse slaapt Wouter in één bedstee met zijn broer Laurens, die daarbij ‘de diagonaal beschreef’ (250). Als Juffrouw Laps laat in de avond alarm komt slaan is Wouter snel het bed uit, maar over Laurens staat er: ‘hij sliep, en leverde door z'n neusgaten de demonstratie van 't pythagorisch vraagstuk, waarin hijzelf de hypotenusa zo aanschouwelijk voorstelde’ (256). Mevrouw Stapert verklaart hierbij nogal wat, maar niets over die neusgaten. Hoe moet ik mij deze demonstratie voorstellen? Snurkte hij zo luid, dat daaruit duidelijk bleek over hoeveel vrije ruimte hij beschikte, dat met andere woorden de hypotenusa langer is dan de andere zijden? De verklaring is niet bevredigend.

Op blz. 195 e.v. wil Wouter op de volgende advertentie reageren:

‘In een gevestigde handelszaak wordt gevraagd een jongeling (P.G.) van deftige familie. Vereisten zijn: eerlijkheid, goed zedelijk gedrag, en niet beneden de vijftien jaren. Bij lust tot werken bestaat er vooruitzicht op salaris. Op 'n fatsoenlijke behandeling kan men staat maken.

[p. 43]

Reflecterenden worden verzocht zich met gefrankeerde en eigenhandig geschreven brieven onder 't motto: “Handel” aan te melden bij de boek-, plaat- en kunsthandelaar E. Maaskamp, Nieuwendijk bij de Dam te Amsterdam, waar te verkrijgen is...’

Hij heeft moeilijkheden met de adressering en besluit tot ‘Aan de Weledele Heren, de heren... motto “handel”.’ Vervolgens spreekt de verteller, Multatuli zelf, gekscherend over ‘de Weledele Heren Motto, Handel & Cie.’ Op p. 203 is Stoffel, die over de zaak gaat onderhandelen, er verbaasd over ‘dat-ie van de firma nooit iets anders te zien kreeg dan de eerste helft, of 't eerste derde’. De heer Motto blijkt dan ‘Handel & Cie’ te hebben bedacht. Maar: in zijn advertentie stond dit helemaal niet, slechts in grappig commentaar van de verteller. Schuift Multatuli hier zijn eigen grap deze ondernemer in de schoenen? Het is onduidelijk, en blijft dat in de aantekeningen.

En wie zijn de Wed. Maaskamp en Zonen, op 342 genoemd in verband met kostuums? Elders zijn veel van dit soort bijzonderheden achterhaald, maar over deze weduwe zwijgen de annotaties.

Ik sluit af met een serie noten die onvolledig zijn, of zelfs fout - de grens geef ik niet steeds aan. In het voorafgaande noemde ik een verklaring van ‘Linnaeus’ die eigenlijk hier zou thuishoren: er werden juiste inlichtingen gegeven, maar om de tekst te begrijpen was andere informatie nodig.

Multatuli hoopt ‘dat de lezer niet te collet monté is, tot het aannemen van mijn uitnodiging op de saliemelk van juffrouw Pieterse’ (p. 29). De aantekening (collet monté = waanwijs iemand) is al ongeschikt omdat in een populaire uitgave de verklaring zo mogelijk in de zin moet passen. Maar zij lijkt mij ook onjuist. Het gaat niet om wijsheid al of niet gewaand, en in de woordenboeken zijn voor deze term gemakkelijk betere verklaringen te vinden (stijf, gemaakt deftig).

Naar aanleiding van het bezoek van Leentje aan een voorstelling van De onechte zoon merkt Multatuli op: ‘Kotzebue was 'n faiseur die z'n zaak verstond.’ (124) Ook hier is eenvoudig iets beters te geven dan ‘maker, opschepper’. Dat begrijp je alleen als je al wist wat een faiseur is.

Ook bij Hans Heiling (56)^10., filoloog (128), Volkstümlichkeit (273-274) en ceroen (436) zouden de verklaringen beter kunnen.

Wouter leest op de postwagens van zijn tijd vreemde woorden, zoals ‘sauvegarde’. Ze ‘kwamen hem voor als toverspreuken die hij wel niet begreep, doch waarachter gewis iets zeer belangrijks schuilen moest’ (129). De verklaring (sauvegarde = vrijgeleide) brengt ons weinig verder. Waarom stond dit in Wouters tijd op die wagens?

Moeilijk is ook het volgende: ‘De eigenaardige beschroomdheid die soms getuigenis geeft van iets goeds, vindt men nu en dan bij kinderen, en ze wordt

10. Recent hierover: Huygens in Over Multatuli 8.

[p. 44]

door opvoeders gewoonlijk verkeerd beoordeeld, 'tgeen blijkt uit de overdrevenheid waarmee ze het tegendeel prijzen. “Dat zal 'n man worden!” hoort men dikwijls zeggen van de knaap: qui ne doûte de rien’. Dat dakje op u is een drukfout van een eeuw geleden, dat kunnen we rustig schrappen. Als verklaring voor ‘qui ne doute de rien’ geeft mevr. Stapert: ‘die voor niets terugdeinst’; hiermee maakt zij het ons onnodig moeilijk. Dit stukje uit idee 1062 hoort nl. bij een uitweiding in 1061 b en daar verwijst Multatuli, om het ons gemakkelijk te maken, naar 569-570, allemaal passages die in deze Woutertje Pieterse niet voorkomen. De betekenis blijkt dan uit 569: ‘Ça ne doute de rien! Aan niets twyfelen, alles menen te weten, te begrypen, is het zekerste middel om onkundig te blyven.’^11.

Bij een paar schimpscheuten over Stuart Mill en Thorbecke (272, 275), bij allebei in de vorm van ironisch bedoelde loftuitingen, moet men in de noten (al was het maar voor de zekerheid) vermelden dat zij allebei bêtes noires van Multatuli zijn; de toelichtingen zijn hier daarentegen op het ronkende af.

Een enkele keer ontstaat de indruk dat mevr. Stapert iets niet begrijpt, maar er niet toe kan komen om dit te vermelden. Wanneer het stakkervrouwtje de vrijer waar zij op wacht beschrijft als ‘'n Smuke jongen die alles neerslaat wat niet deugt’ (321) vermeldt de annotatie maar liefst: ‘smuke/smuk sieraad, net; smuik tersluiks, smuiken zich verborgen houden’. Hier zijn inkopen gedaan voor een maaltijd die nog bereid moet worden.

‘Res publica’ (336) geeft de verklaring ‘ministerie van oorlog’. Natuurlijk weet mevr. Stapert wel dat de term een andere hoofdbetekenis heeft, maar ten onrechte houdt ze die hier voor onbruikbaar. De omgekeerde fout volgt bij recognosceren (384), waar de verklaring gebaseerd is op de eerste woordenboekbetekenis van recognosco terwijl in het tekstverband alleen de tweede past (niet herkennen maar monsteren).

Zoals men weet heeft de heer Dieper, werkzaam bij de fa. Ouwetijd & Kopperlith, nogal eens een ‘intieme fictie’. Die zegswijs houdt geen verband met ‘fictie, niet op werkelijkheid berustende beschouwing’ (Stapert 397), maar is een verbastering van conviction intime, innerlijke overtuiging, zoals een groot kenner van de Franse taal mij meedeelde. ‘Ik heb de intieme fictie, m'nheer, dat het (nl. stank) alleen van de grachten komt! -Ei? vroeg of zei m'nheer Kopperlith. -Ja, m'nheer! En... 't is zo'n... modderlucht, vindt u niet? Dieper had zeer gerust de kwalificatie 'n paar graden onfatsoenlijker kunnen inrichten, zonder te kort te doen aan de waarheid. Maar bégueule stiptheid in omschrijving was minder z'n zaak dan 't rein wassen van m'nheers kantoor van al te onwelriekende blaam.’ Ook bij bégueule schiet de verklaring (‘preutse vrouw’!) duidelijk tekort. Kunnen we de stap niet zetten naar: benepen, bekrompen?

Eens per jaar brengt Dieper met zijn collega's een bezoek aan de echtge-

11. VW 4, p. 328-329. Zie ook VW 6, p. 628-630.

[p. 45]

note van zijn baas, aan mevrouw Kopperlith. ‘Zij was in hun oog de zeer letterlijk etymologische uitdrukking van 't solemnele: men zag haar eenmaal 's jaars’. (401) Solemneel betekent hier dus juist niet plechtig of feestelijk, de verklaring van mevr. Stapert.

Pastoor Jansen vertelt over de organist die bij een aartshertogin op schoot mocht en gekust werd door de keizerin. Het is een guitigheidje van de pastoor, want aan het eind onthult hij dat de kunstenaar pas zes was (509). Hier zou een verwijzing naar Mozarts optreden voor Maria Theresia op haar plaats zijn.

Tenslotte nog een fout die deels te verklaren is door een weglating. Op de Haarlemmer trekschuit doet de schipper een ‘maçonnieke poging’ (534) om met pater Jansen in gesprek te komen. Met de verklaring (maçonnieke: de vrijmetselarij betreffende) komen we niet verder. Wilde de schipper over de maçonnerie debatteren? Natuurlijk niet. De opmerking wijst terug naar blz. 527 waar een hoerenmadam uiting geeft aan de woorden ‘Wel ja, nietwaar?’. Multatuli ‘zou 't overgeslagen hebben als 't me niet te pas kwam om 'n opmerking te maken over den oorsprong van de Vrymetselary.’^12. Elders spreekt Multatuli nog over de ‘Natuurvrymetselary’ van de madam. Duidelijk wordt dit alles pas op bladzij 531 waar over het zoeken van bondgenoten te lezen staat: ‘De machtigste corporatie die ooit bestond, moet begonnen zijn met de vraag: of 't niet waar was.’ Volkomen ernaast is ‘corporatie (vak) vereniging’, want het gaat hier om de vrijmetselarij. En de maçonnieke poging van de schipper is een poging om de pastoor aan zijn kant te krijgen, om samen met hem een mini-maçonnerie te stichten.

Het was nogal wat, hoewel ik mij in mijn aanmerkingen nog beperkt heb. Tegenover alle kritiek staat de erkenning dat zeer veel problemen in deze uitgave voor het eerst worden opgelost. Ik hoop dat het voor mevr. Stapert mogelijk zal zijn om haar apparaat te verbeteren en dat dit stuk daartoe een bijdrage kan zijn.

12. VW 7, p. 627. Mevrouw Stapert schrapt alles wat volgt op ‘kwam’.