Over Multatuli. Deel 11

[p. 30]

C. Bij
De vogel Rock en het schaakspel

U kent de geschiedenis van Hassan, die dadels verkocht in de straten van Damaskus. De zaken gingen niet best, totdat een Derwisch de stad bezocht, die na bij Hassan gegeten te hebben, hem een vogel ten geschenke gaf. ‘Zeg hem’, zo sprak de Derwisch, ‘dat elk uwer dadels zo groot is als drie van uw dadels’. Dank zij deze vogel, die altijd hetzelfde zei, en leugen tot waarheid maakte door herhaling, geraakte Hassan tot grote rijkdom. Hassan noemde de vogel Rock, ‘maar 't was geen rock’. In een noot bij deze negende geschiedenis van gezag, schrijft Multatuli, dat de rock een reuzenvogel is in de mythologie van het Oosten. Maar wat voor soort vogel was die rock eigenlijk? Welnu, in het boek ‘De vreemde eilandbewoner’, dat in 1967 verscheen bij de Arbeiderspers, wijdt de schrijver Dick Hillenius een hoofdstuk aan de olifantstruisen van Madagascar. Hij schrijft:

‘Madagascar werd al in vroege tijden bereisd door Aziatische en Arabische zeevaarders. Waarschijnlijk heeft één van de Arabieren de botten en misschien zelfs nog een levend exemplaar gezien van de olifantstruis. Zo is misschien het verhaal ontstaan van de vogel Roc. In de Arabische vertellingen van de DUIZEND EN EEN NACHT verteld Sindbad de Zeeman dat hij op zijn tweede reis per ongeluk op een eiland werd achtergelaten door zijn reisgezelschap. Hij klom in een hoge boom om naar alle kanten te kunnen uitkijken naar iets dat hem enige hoop zou kunnen geven. “Mijn blikken op de zee richtend, zag ik slechts water en lucht, maar toen ik naar de kant van het land iets wits ontwaarde, klom ik uit de boom en met wat mij aan levensmiddelen restte, liep ik naar dat witte, dat zo ver verwijderd was, dat ik niet goed kon onderscheiden wat het was. Toen ik er op een redelijke afstand van was, zag ik dat het een witte koepel was van een ontzaglijke hoogte en dikte. Zodra ik er vlakbij was raakte ik hem aan en vond hem zeer glad. Ik liep er omheen om te zien of er geen deur in was; ik kon er geen ontdekken en het leek mij onmogelijk er bovenop te klimmen, zo gaaf en aaneengesloten was hij. Ik maakte een merkteken op de plaats waar ik stond en liep rondom de koepel om de omvang te meten. Het bleek 50 passen te zijn. De zon was toen op het punt om onder te gaan. De lucht verduisterde plotseling alsof hij met een dikke wolk bedekt was. Maar zo ik al verbaasd was door de duisternis, ik was het nog veel meer toen ik merkte dat wat haar veroorzaakte een vogel was van een geweldige grootte, die zich vliegend naar mij toe bewoog. Ik herinnerde mij een vogel die Roc wordt genoemd en waar ik dikwijls door matrozen over had horen spreken, en ik begreep, dat de grote koepel die ik zo had aangegaapt, een ei van die vogel moest zijn. En inderdaad, hij streek neer en ging er op zitten, als om het te bebroeden. Toen ik hem zag aankomen, had ik mij dicht tegen het ei aangedrukt, zodat ik een van de poten van de vogel voor mijn ogen had en die poot was zo groot als een zware boomstam”’.

[p. 31]

Verder zegt Hillenius:

‘Marco Polo vertelt ook, dat de Roc olifanten doodde door ze mee de lucht in te nemen en ze dan te laten vallen... Het is niet onwaarschijnlijk dat deze reuzenverhalen een aanleiding vonden in de werkelijkheid. Behalve de eieren zijn honderden fossiele skeletdelen gevonden, waaruit men ongeveer de vorm en de grootte van de olifantstruis kon afleiden. Het skelet, dat men heeft gemonteerd in het Museum de l'Histoire Naturelle te Parijs, reikt tot ongeveer 3 m. Daar kan men ook duidelijk zien dat niet alleen de grootte overdreven werd in de verhalen, de olifantstruisen konden n.1. niet vliegen, laat staan een olifant mee de lucht in nemen’.

Wij weten nu dus, dat de mythologische Rock in werkelijkheid de reeds lang uitgestorven olifantstruis van Madagascar is geweest. Multatuli moet de vertellingen van de ‘Duizend en een Nacht’ gekend hebben, dat mogen we gerust aannemen. Maar dan zegt Multatuli in de reeds genoemde noot verder: ‘Onze kastelen in 't schaakspel waren vroeger olifanten, nog vroeger rocks. Vandaar 't woord rockeren’.

Die gedachte heeft mij altijd geïntrigeerd, temeer daar deze uitspraak door niemand in de schaakwereld wordt bevestigd. Nu is eind 1980 een interessant boek verschenen bij uitgever Ad. Donker te Rotterdam, n.1. ‘Schaakbrevier’, geschreven door de Oostenrijker Joachim A. Frank en voor Nederland bewerkt door J. ten Have. De ondertitel luidt ‘De Lof van het Koninklijk Spel. Een kleine geschiedenis van het schaakspel’. Het boek telt 357 blz en is rijk geïllustreerd. Ieder die van schaken houdt, zal er veel plezier aan beleven. We lezen daarin, dat in het Arabische schaak op de hoekvelden van het bord de wagen stond, al-rukh, die later in sommige talen de roch werd genoemd, welk woord in rochade bewaard gebleven is. Ik meen, dat deze lezing wel algemeen aanvaard wordt.

Ook besteedt Joachim Frank enige aandacht aan het Tamerlan-schaak, waarover ik verder niet zal uitweiden; maar heel curieus is, dat min of meer terloops, het Tamerlan-schaak een uitbreiding genoemd wordt van ‘het Grote Schaak, dat in de 13e en 14e eeuw in Midden-Azië sterk verbreid was en gespeeld werd op een bord van 100 velden. Enkele stukken hadden mythische namen: de vogel Rock en de Beer’.

Hier wordt dus waarschijnlijk voor de eerste maal in een schaakboek de vogel Rock genoemd.

Heeft Multatuli dan toch met enig recht de oorsprong van het woord rockeren gezocht bij de vogel Rock?