Over Multatuli. Delen 9-10

[p. 37]

1958
Mijn weg tot Multatuli

Neen, deze titel is niet van mij. Hij is me door mijn vrienden uit het Multatuli-Genootschap aan de hand gedaan, toen ze mij overhaalden tot een ‘persoonlijke’ spreekbeurt. Maar juist voorzover die titel het objectieve en het subjectieve verenigt, is hij bruikbaar voor mijn doel, zelfs onvervangbaar. Ik althans weet geen betere.

In mijn ouderlijk huis was géen Multatuli, zelfs geen Havelaar. Dat bevreemdt me wel enigszins, want mijn vader was bepaald een multatuliaanse geest. Hij hoorde tot de generatie onderwijzers, die, opgegroeid in het laatste kwart van de vorige eeuw, de revolterende invloed van Dekker diep heeft ondergaan. Hij was bovendien van aard en levensstijl een onafhankelijk man, vrij van velerlei vooroordeel, rationalistisch in zijn denken en bepaald geestig-agressief in zijn woordkeus. Indien hij dit niet van Multatuli had, dan was hij toch juist in dit opzicht met hem verwant. Hij heeft mij buiten alle literatuur om van jongsaf gewend aan de kritische toon, die ik later bij Multatuli op papier, bij Ter Braak en Du Perron in levenden lijve herkende.

Veertien of vijftien moet ik zijn geweest, in de tweede of de derde klas van de groningse h.b.s., toen ik een paasvakantie doorbracht in Haarlem bij vrienden van mijn ouders. In het boekenkastje op de kamer waar ik sliep, vond ik een uitgave van de Havelaar. Ik weet nog precies hoe die er uit zag: in slap kaft en met twee kolommen klein zetsel per bladzij. Lezende, toen des avonds, onderging ik voor het eerst de sensatie dat een boek een stuk mensenleven is. Ik vergat volledig dat de schrijver al bijna veertig jaar dood was, en de besproken situaties meer dan zestig jaar terug lagen; zo lang ik las, was alles actualiteit, onmiddellijke en dwingende werkelijkheid. Want niet enkel beschreef dit boek personen en toestanden met een voor mij totaal nieuwe zintuiglijke kracht van taal, maar vooral deed het een beroep op in mijzelf aanwezige gevoelens van verontwaardiging en verzet. Het was niet enkel de geïdealiseerde figuur van Max Havelaar, die mij trof, het was misschien nog het meest de afschuw van officiële machtsverhoudingen die gelijk staan met gesanctioneerd onrecht. Heeft de Havelaar aldus invloed uitgeoefend op de keuze in maatschappelijke zin, niet minder is dat het geval geweest, naar ik achteraf geloof, op mijn eigen studie. De h.b.s. is geen opleidingsschool voor literatoren en mijn rapportcijfers wezen een wel zeer exacte richting. Indien ik tenslotte de voorkeur gaf aan het boek, zo is dit boek daaraan niet vreemd geweest.

Toch heb ik mij in mijn studententijd, eerst bij prof. Kluyver later bij prof.

[p. 38]

Overdiep, niet speciaal met Multatuli bezig gehouden. Het waren de drie grote perioden: de middeleeuwen, de tijd van Vondel en de Nieuwe Gids die mij in beslag namen, deels misschien omdat ik toen estetischer gericht was, deels omdat het duurzaam-menselijke in Multatuli in de jaren vóor 1930 tijdelijk verdrongen werd door het heersende optimisme, het idealisme, de nog-net-ontragische sfeer van jeugdbeweging, pacifisme en vooruitgang. Men is zo vaak geneigd te zeggen dat die sfeer van een gelukkig Europa in 1914 te gronde ging. Ik moet dat, althans voor Nederland, ontkennen: de werkelijke grens ligt omstreeks 1930 in de tijd van crisis en opkomend fascisme. Maar het is ook mogelijk dat geheel andere factoren, van toevallige aard, Multatuli tijdelijk uit mijn gezichtskring hebben gebannen. Heel tijdelijk toch maar, want nog vóor mijn doctoraal examen kocht ik een compleet stel blauwe bandjes: een dubbele désillusie overigens wegens de onvolledigheid van die uitgave en de gruwelijke hoeveelheid drukfouten.

De activiteit betreffende Multatuli dateert van kort voor 1937, vijftig jaar na Dekkers dood. De artikelen die ik toen schreef verplichtten mij wel tot enige nadere specialisering, zij het nog voornamelijk van de literair-historische en niet van de biografische kant. Maar toen Du Perron dat jaar zijn Man van Lebak uitgaf, werd het mij bewust dat heel de relatie Multatuli-Havelaar eigenlijk een nog ondoorzocht gebied was. De tijd van zijn ambtsperiode werd gezien met de ogen van de latere koloniale ambtenaar, de leidse en ethische ambtenaar, en niet onder het aspect van 1840, 1850, 1856. In de kritiek die ik over De man van Lebak schreef, moet een opmerking staan die Du Perron blijkbaar getroffen heeft. Want toen hij Multatuli, tweede pleidooi uitgaf, haakte hij bij die opmerking aan en leverde enkele documenten die het algemene beeld van de ambtenaar uit Dekkers tijd konden tonen, een beeld waarmee Douwes Dekker eerst vergeleken moest worden alvorens men zou kunnen zeggen wat hem werkelijk onderscheidde in zijn tijd.

Toen Du Perron mij dit boek stuurde, in 1939, begon een correspondentie die kort daarna werd voortgezet in een reeks ontmoetingen. De eerste daarvan vond plaats in de U.B., in het zaaltje dat Multatuli toen broederlijk deelde met Vondel. Van Du Perron was het grote plan afkomstig om alles wat Multatuli geschreven had geheel chronologisch te laten herdrukken, even volledig als ik dit kort tevoren met de Briefwisseling Vosmaer-Perk had gedaan. Hij vond zulke authentieke gegevens eigenlijk veel boeiender dan literaire teksten; hij had een sentiment van onmiddellijk erbij betrokken te zijn, als hij een aanstellingsakte of een missive in handen had, zoals het Multatuli-museum die bewaarde. Van de werkelijke arbeid die zo'n plan zou vergen, had Du Perron, ook na de publikatie van zijn paar studies, geen flauw idee; en evenmin van de risico's die de uitgever moest wagen, wilde hij overgaan tot de druk.

Ik ben er niet zeker van hoe Du Perron en ik de enorme moeilijkheden samen zouden hebben opgelost, indien het contract dat wij begin april 1940 met een uitgeverij sloten, zou zijn uitgevoerd. Ik heb wel eens gedacht dat zijn

[p. 39]

dood ons de kans heeft ontnomen om van het hele plan af te zien. In ieder geval heb ikzelf bij voortduring het gevoel gehad, dat ik om zo te zeggen executeur-testamentair ben van een ‘laatste wil’ die méer inhield dan de testateur zelf wel geweten heeft.

Het moet in 1942 zijn geweest, dat de uitgever bij mij kwam met de mededeling, dat de oorlog nu spoedig zou eindigen en de Multatuli-uitgave dus even spoedig zou kunnen beginnen. Maar de handschriften zaten in een schuilkelder, in de duinen bij Zandvoort. Het enige, wat er kon gebeuren was dus een voorlopig bijeenbrengen en chronologiseren van het reeds vroeger gedrukte materiaal, verspreid over talloze publikaties in boek- en tijdschriftvorm. De meest onthutsende ervaring kwam in 1945, toen Fred Batten en ik aanvingen met het collationeren van deze gedrukte teksten: de handschriften bleken zó vaak en zó veel af te wijken dat er hele vellen nodig waren voor de wijzigingen en aanvullingen. Maar bovendien bleek lang niet het hele beschikbare materiaal destijds te zijn gebruikt en dit materiaal zelf kon stellig nog worden vermeerderd. Dank zij enkele bescheiden subsidies van het Departement is het mogelijk geweest het land nog eens uit te kammen op Multatuliana. De resultaten, door de heer Ett toen verkregen en nog af en toe vermeerderd, hebben de hoeveelheid brieven en bescheiden een omvang gegeven, die weliswaar leidt tot een nauwelijks nog te beheersen (en te publiceren) hoeveelheid, maar die anderzijds zóveel nieuwe en verrassende aspecten oplevert, dat het vele werk in zichzelf z'n beloning vindt.

Want niet de officiële geschriften zijn meer het belangrijkste, hoewel ook die in chronologische ordening en vermeerderd met de reeks nooit-gebundelde causerieën uit de Lokomotief een ander beeld van Multatuli's schrijverschap geven dan men tevoren kende. Belangrijker zijn de particuliere en officiële brieven en dokumenten, die juist in hun samenspel een reconstructie mogelijk maken van een ongemeen boeiend leven. Allerlei voorstellingen en inzichten, gemeengoed onder enkele generaties historici - om van het grote publiek maar te zwijgen - verliezen hun waarheid, ja hun waarschijnlijkheid: het worden legendes, en niet eens zo heel mooie. De nieuwe werkelijkheid, die zich langzaamaan daarachter aftekent, heeft niet steeds de eigenschap om Multatuli sympathieker of nobeler te doen zijn, maar wel genuanceerder, en zelfs ondoorgrondelijker, als men mij deze comparatief toestaat. De raadsels verschuiven, uiteraard, want dat is bij historische studies altijd zo. Maar meer dan bij enig ander object dat ik tot nu toe onder handen had, verschuiven ze naar de sfeer van het typisch menselijke, naar de sfeer van het onderbewuste, waar Dekker ook voor zichzelf vaak een raadsel moet zijn geweest.

De mens áchter het werk: het is een theoretische vraag of de literatuurgeschiedenis wel goed doet zich daarmee bezig te houden. Het boek zelf dient uitgangspunt en doel te zijn, ik weet het; erger: ik heb het jaren geleden zelf gezegd. Maar zodra ik me afvraag, waarom de literatuur en de literatuurgeschiedenis me interesseert; waarom ik me bezig houd met dit vak, waarvan

[p. 40]

men evenals van het Grieks zou kunnen zeggen ‘qu'il sert à l'enseigner’ zie ik maar éen antwoord. Het is dit, dat het boek een stuk mensenleven is, zwart op wit, dood en duurzaam, en niettemin levend en actueel. Het boek, het woord, is een uitingsvorm, die z'n belang ontleent aan de tweeledige menselijke relatie: de schrijver; de lezer. De mens áchter het boek is evenmin uit te schakelen als de mens vóor het boek. Wie leest, leest altijd een medemens. Indien éen schrijver, dan heeft Multatuli mij daarvan overtuigd.