Over Multatuli. Delen 9-10

[p. 13]

1938
Saks en Du Perron

J. Saks: Eduard Douwes Dekker, Brusse, Rotterdam 1937.

De verhouding van de oudere generatie van marxistische socialisten tot Multatuli, die nog hun tijdgenoot was, heeft voor latere beschouwers iets buitengemeen merkwaardigs. Het spel van bewondering en kritiek, door het grillige karakter van Multatuli toch reeds gecompliceerd bij iedere beoordelaar, die niet verblind pro of stompzinnig contra is, wordt bij Marxisten nog méer verwikkeld, doordat Multatuli's invloed op het nederlandse socialisme onmiskenbaar groot is geweest, en tegelijk zijn politieke opvattingen meer op verlicht despotisme gelijken, dan op democratie. Doch ook het feit, dat men deze geniale schrijver wil verklaren uit zijn periode, en telkens weer naar maatschappelijke factoren zoekt, die deze mens hebben bepaald, heeft zijn gevolgen. Onbedoeld verkleint men gemakkelijk de dingen, die men verklaard acht. Wie Multatuli ‘begrijpt’ uit verschillende omstandigheden, is hem te boven. Alleen reeds uit de herhaaldelijkheid, waarmee Multatuli zijn verklaarders dwong hem telkens opnieuw te ‘verklaren’, blijkt echter hoe zeer in zijn persoonlijkheid en zijn kunstenaarschap een onverklaarbare rest schuilt, die we eenvoudig hebben te aanvaarden als het geniale.

Het boek van Saks, een verzameling opstellen, ontstaan tussen 1920 en 1937 - het eeuwjaar van de geboorte, het halve-eeuw-jaar van de dood -heeft in wijze van behandeling en literaire stijl die onverantwoorde toon van lichte superioriteit, welke mij op sommige ogenblikken nameloos irriteert. Saks, voortreffelijk maar ietwat verouderd stilist uit de school van Busken Huet, schrijft soms vrij moeilijke maar meestal heldere, overzichtelijke en haast wiskundig gebouwde betogen. Hij geeft niet toe aan het principe, dat beweren beter zou zijn dan bewijzen; integendeel. Met veel toewijding groepeert hij de gegevens; met talent reconstrueert hij de omstandigheden; met volstrekte logica trekt hij zijn conclusies. Evenwel: wat logisch behoorlijk sluit, kan psychologisch wel een dwaasheid zijn. Men behoeft niet véel van Multatuli te kennen, om zeker te zijn van diens eigen typering: een vat vol tegenstrijdigheids. Voor Saks bestaan echter tegenstrijdigheden alleen om ze te vereffenen. Twee gegevens, die elkander weerspreken, zijn voor hem geen bewijs voor de waarachtige excentriciteit van Douwes Dekker, maar uitsluitend een reden om éen van beide gegevens voor onjuist, verdicht of misvormd, te houden.

[p. 14]

Met name in de laatste afdeling van zijn boek, waar hij zich geheel bezighoudt met de kernkwestie: het ontslag te Lebak in het voorjaar van 1856, wordt dit logische redeneren een voortdurende belemmering voor het zien van de wérkelijke innerlijke zowel als openlijke conflicten. Wie niet vast houdt aan het officieel door een later onderzoek bevestigde feit, dat de assistent-resident Douwes Dekker gehéel gelijk had, en voorts aan het even onbetwistbare feit, dat Dekker een nerveus en impulsief man was, is buiten staat ook maar iets te begrijpen van Lebak. De uiterst beheerste, uitnemend gedocumenteerde, strikt verstandelijk betogende wijze van beschouwing moge in staat zijn voortreffelijke resultaten op te leveren bij figuren als Potgieter - of Brest van Kempen. Ten aanzien van de eruptieve en onevenwichtige, maar tenslotte ook nog geniale Multatuli schiet deze trant beslissend tekort, hoeveel voortreffelijks er ook in bijzaken te waarderen overblijft.

E. du Perron: De man van Lebak, Querido, Amsterdam 1937.

Het is het voorrecht van later levenden, de geschiedenis te kunnen zien met ogen als van een god: kennende de afloop. Het is voor een objectieve beoordeling nodig van dit voorrecht slechts een beperkt gebruik te maken, want de motieven der vroegere mensen konden slechts rekening houden met verwachtingen, waar wij zekerheden, met losse feiten, waar wij symptomatische verschijnselen zien. Maar anderzijds is het zinloos het genoemde voorrecht prijs te geven: immers juist de afloop verstrekt ons de gegevens, nodig om in het voorgaande belangrijk van onbelangrijk te scheiden. Het drama van Lebak is belangrijk, omdat het de aanvang was van het proza van Multatuli. Zich bezig te houden met Dekkers gedragingen gedurende zijn zeventien indische dienstjaren, is niet een studie in de historie van de ambtenarij in Indonesië, maar een poging tot verklaring van de latere schrijver.

Het is duidelijk, dat men hier staat voor de wezenlijke moeilijkheid van alle historische wetenschap: zoekende naar de factoren die het verdere verloop hebben bepaald, tegelijk eerlijk te blijven tegenover de personen en opvattingen die historisch ongelijk hebben gekregen, maar dit tijdens hun leven onmogelijk konden voorzien. Voor de resident Brest van Kempen was de assistentresident Douwes Dekker een ondergeschikt ambtenaar; wat zou hij anders kunnen zijn? Voor ons is Brest van Kempen een te verwaarlozen raadje in de bestuursmachine, en Dekker een scheppend kunstenaar van onovertroffen begaafdheid. Onmogelijk kan daarom het oordeel van de tijdgenoot overeenstemmen met het inzicht van het nageslacht. En stellig is het een bewijs van een ongewone persoonlijkheid, wanneer iemand óok bij het nageslacht de opvattingen onderling strijdig laat blijven. Van de grote Nederlanders verheugen zich enkel Erasmus, Multatuli en Gorter in zulk een eerbiedwekkende omstredenheid.

Het buitengewone van Du Perrons boek ligt in de hoge mate, waarin hij

[p. 15]

kans heeft gezien het standpunt van de tijdgenoot en zijn eigen moderne standpunt te combineren. Met volkomen kennis van de haast onafzienbare rij Multatuli-studies en met absolute beheersing van de argumenten pro en contra, heeft Du Perron het leven van de ambtenaar Dekker beschreven, nimmer vergetend dat dit leven uitliep op het grandioze schrijverschap, maar ook zelden vergetend dat zijn mede-ambtenaren dit niet konden weten.

Doch wat dit studieuze boek extra aantrekkelijk maakt, vooral wanneer men door het toeval van een gelijktijdige publikatie het leest na de opstellen van Saks, is de milde psychologie van het paradoxale, die hier werkt als een bevrijdende waarheid. Du Perron dwingt zijn held niet in een keurslijf van logische overwegingen, maar gunt hem een hoge mate van tegenstrijdige gedachten en daden. De waarheid omtrent Mulatuli moet paradoxaal zijn: dit te hebben uitgesproken en bewezen zou reeds een waarde zijn. Doch dit voelbaar te maken in sfeer en betoogtrant, zodat de lezer een overigens met citaten en bewijzen volgepropt pleidooi leest als een boeiende roman, is een waarde te meer.

Toch voel ik zelfs bij dit boek, dat ik voor het begrip van onze grootste prozaschrijver voortaan onmisbaar acht, nog een ernstige lacune, die ik bij de vele andere publikaties uiteraard nog sterker heb gevoeld. De schulden van Douwes Dekker, zijn slordigheid in de administratie, zijn omgang met vrouwen, zijn verwaarlozing van naastbijliggende plichten, enzovoort, vormen bewijsbare feiten.

De ‘deurwaarders’, zoals Du Perron de talloze afstammelingen van Droogstoppel noemt, die vooral na Multatuli's sterven zijn leven hebben afgekeurd, beschouwen deze feiten als gronden voor een moreel doodvonnis, dat zij dan bovendien gaarne tot een artistiek doodvonnis willen uitbreiden. De Multatulianen, indien zij niet de feiten verdoezelden, waren toch grif bereid aan het bewonderde genie wél een aantal buitenissigheden te vergeven.

Maar waarom is nimmer nagegaan, in welke mate de fouten van Douwes Dekker als ambtenaar in zijn tijd vrij algemeen, althans niet uitzonderlijk waren?

Klopte bij alle anderen de kas altijd? Verzocht nooit een andere verlofganger om een voorschot? Waren alle overige assistent-residenten onberispelijk in alle opzichten? Er zijn spaarzame gegevens, die het tegendeel doen vermoeden. Wanneer dit waarlijk het geval zou zijn, ontvalt meteen aan drie kwart van al wat zo moeizaam door snuffelaars is samengezocht de overdreven bewijskracht.

Het zal toch nog nodig wezen, eens vast te stellen in welke graad de excentriciteiten van de ambtenaar die Douwes Dekker was, kunnen gelden als excentriciteiten van den negentiende-eeuwse indische ambtenaar als zodanig. Eerst daarna wordt het mogelijk ook de vóor-multatuliaanse tijd van Dekker te zien met de objectiviteit, die hem begrijpt, zónder hem te verkleinen.