Over Multatuli. Delen 9-10

[p. 64]

‘Na zo'n productie is het goed innemen’

Voorstelling: Max Havelaar of de koffieveilingen der Nederlandsche Handelmaatschappij. Utrechts Studenten Corps. Regie L. de Regt. Koninklijke Jaarbeurs, 21, 22 en 23 juni 1981.

Het Utrechts Studenten Corps vierde in 1981 zijn 33e lustrum. Als verbindend thema voor de feestelijke activiteiten had men de Max Havelaar gekozen; ook het lustrumtoneelstuk moest dus in het teken daarvan staan. Speurwerk naar bestaande bewerkingen van de roman leverde weinig bruikbaars op, zodat men besloot zelf een bewerking te maken.

In deze bespreking ga ik voornamelijk in op de relatie tussen de roman en de toneelbewerking van het USC, al komt de manier waarop de toneeltekst uiteindelijk gerealiseerd werd uiteraard wel aan de orde.

Het bewerken van een roman tot toneel is, als je het goed wilt doen, zelden eenvoudig. Bewerkers moeten zich bewust zijn van de mogelijke interpretaties van de roman en eventueel een keuze uit die mogelijkheden maken. Ze moeten zich bijvoorbeeld ook afvragen of ze vooral de ‘boodschap’ willen overbrengen, desnoods met afwijkingen in het plot, of meer belang hechten aan het precies volgen van het handelingsverloop van de roman. De antwoorden op dit soort vragen moeten er, lijkt mij, al in een vroeg stadium zijn. En dan zijn er nog technische problemen. Toneel moet het meestal zonder verteller stellen. Dat betekent dat beschrijvingen, verduidelijkingen, oordelen en ander vertellerscommentaar omgezet moeten worden in dialoogtekst of beelden. Daar komt dan nog bij dat toeschouwers vastzitten aan het tempo van de voorstelling. Terugbladeren is er niet bij. De informatie die het publiek nodig heeft om het getoonde te begrijpen (namen, achtergronden) moet dus uiterst zorgvuldig, met hier en daar een herhaling, in de tekst opgenomen worden.

In het programmaboekje van het USC-stuk leggen de schrijvers uit hoe ze te werk gegaan zijn. Eerst werd een globale opzet gemaakt, daarna werden de scènes uitgewerkt door drie groepjes, die elk één van de drie locaties (ongeveer: Holland, Buitenzorg, Lebak) toebedeeld kregen, ‘zodat stijlbreuk werd vermeden’. Dat stijlbreuk op deze manier juist kan ontstaan hoop ik nog duidelijk te maken. Nu eerst iets over het resultaat van de schrijfarbeid, de inhoud van het stuk.

Na de Barbertje-scène betreedt Droogstoppel het voortoneel. Hij stelt zich voor en neemt even de tijd om het publiek zijn mening over toneel uiteen te

[p. 65]

zetten: allemaal bedrog. Hij vertrouwt erop dat het deze avond wat serieuzer worden zal; nu is hij immers initiatiefnemer. Het stuk kan beginnen. Droogstoppel wordt van presentator medespeler en ontmoet Sjaalman, die hem zijn pak overdraagt. Droogstoppel vindt hierin een toneelstuk over koffie: Max Havelaar of de koffieveilingen der Nederlandse Handelmaatschappij. Hij ziet er meteen brood in. Het moet, zo besluit hij, opgevoerd worden met pracht en praal, voor een zaal vol koffiehandelaren en andere deskundigen. Hij zal de ster van de avond zijn, en daarna de koffieprijs met gemak kunnen verdubbelen. Nu volgen scènes in Batavia, waar de Gouverneur-Generaal in een vergadering met ambtenaren Havelaar benoemt tot nieuwe assistent-resident van Lebak, en in Lebak, waar Havelaar wordt beëdigd en de hoofden toespreekt. Slijmering, Verbrugge, Duclari, Tine en de Regent treden op, we horen flarden gesprek over armoede en knevelarij en gedeelten uit het tafelgesprek. In Holland woont Droogstoppel de preek van Havelaar bij. Saidjah en Adinda worden door de Demang van hun laatste rijst beroofd en komen bij Havelaar over hem klagen. Die besluit tot actie tegen de regent. Vervolgens zien we het bezoek van Slijmering aan de Regent en de confrontatie Slijmering-Havelaar. Dan in Lebak de scène waarin Havelaar bericht van overplaatsing ontvangt en zijn ontslagbrief schrijft, een scène waarin opstandelingen vermoord worden, onder wie (Problem)Saïdjah en Adinda, en Havelaars pogingen de Gouverneur-Generaal te spreken te krijgen. Hij blijft uiteindelijk alleen over en richt zich tot het portret van Willem III. Dan komt Droogstoppel weer op om de spelers te bedanken, uit te betalen en toe te drinken. ‘Na zo'n productie is het goed innemen!’

Van de ingewikkelde verhaalstructuur van de roman is dus Droogstoppel als presentator van het Havelaarverhaal gehandhaafd. Ik vond dit een erg aardig idee, al zit er een logisch probleem aan vast. Als uitgever-presentator van het door Stern geschreven verhaal kent Droogstoppel het verloop nog niet, en kan dus voor verrassingen komen te staan. Van de toneelpresentator is dat nauwelijks aannemelijk. Een groot bezwaar was dat echter niet; de fictie wordt tenslotte ook in de roman uiteindelijk doorbroken, al gebeurt het daar met een duidelijke bedoeling.

Stern komt in het stuk niet voor. Dat heeft als effect dat het pathos van Havelaar geheel voor zijn eigen rekening komt, maar ook dat vond ik niet echt storend. Toch zijn de bewerkers hier gestruikeld. Ze hebben de informatie die direct van Stern kwam niet goed in het stuk weten in te passen. Sterns beschouwing over de Gouverneur-Generaalsziekte kon nog vrij eenvoudig in de mond van Havelaar worden gelegd, de klagers konden worden geconcretiseerd in de personen van (Problem)Saïdjah en Adinda, maar de lange beschouwing over het inlands bestuur, vol gegevens die lezers of toeschouwers moeten kennen om Havelaars gedrag te begrijpen, kan onmogelijk door een personage uitgesproken worden. Daarmee is het dan ook fout gegaan. Als je de tekst van de bewerking leest, lijken de noodzakelijke gegevens nog wel aanwezig, verspreid over ver-

[p. 66]

schillende dialogen, maar tijdens de voorstelling werd voor toeschouwers die de roman niet kenden volstrekt niet duidelijk waarover Havelaar zich zo druk maakte. Dat lag gedeeltelijk aan de onverstaanbaarheid van sommige spelers, het lag zeker ook aan gebreken van de tekst, die niet voldoende herhalingen bevatte.

Toch waren de Indische gedeelten nog verre te verkiezen boven de Hollandse - hier trad de door de organisatoren zo gevreesde stijlbreuk op. De schrijversgroep die zich met de scènes in Holland bezighield had waarschijnlijk de opdracht er een leuke avond van te maken, enig tegenwicht te bieden bij al die zware kost. Want het programma stelt weliswaar dat de ironie van het boek meer dan voldoende mogelijkheden biedt om er wat leuks van te maken, men had er kennelijk toch niet voldoende aan. Zo zien we dan Wawelaar stomdronken de preekstoel beklimmen. Hij probeert voortdurend de aandacht van zijn gemeente te trekken en slaagt daarin slechts door hard te roepen om ‘koffie!’ De dienst wordt verstoord door de binnenkomst van een paar buikdanseressen die zich halverwege hun optreden van wat kledingstukken ontdoen en onder discolicht verdergaan met een samba, waar de kerkgangers aarzelend aan meedoen: een spetterende afsluiting van het eerste bedrijf. Minstens zo'n vondst was de koffiesoiree in Driebergen. Karikaturen met namen als Buisman en Van Nelle bespreken bouquet en afdronk van verschillende soorten koffie, terwijl Wawelaar, alweer, zich terzijde bedrinkt met de gastvrouw. Een kwaadwillende zou haast veronderstellen dat de gezeten Holland-

[p. 67]

se burgerij zo karikaturaal wordt voorgesteld om te voorkomen dat publiek en spelers de kritiek op hypocrisie en egoisme op zichzelf kunnen betrekken.

Overdrijving was er ook in de scène waarin opstandelingen verkracht en vermoord worden. Alsof dat op zichzelf niet genoeg is, houden de soldaten een wedstrijd: wie het eerst honderd mensen gedood heeft.

Een beetje sex doet het altijd goed. Daar was dus, in tekst en voorstelling, voor gezorgd. Van Barbertje, die zo sensueel wiegend opkwam dat de opmerking van de rechter over eigenwaan door niemand gehoord zal zijn, zodat het motto volkomen onbegrijpelijk was, via Droogstoppel belagende hoeren in de Kapelsteeg en Slijmering die een Javaanse oppikt, tot het slot met Droogstoppel die een actrice uitbundig bedankt omdat hij van haar rondborstigheid zo in alle opzichten heeft mogen profiteren.

Maar ook in de serieus bedoelde scènes rond Havelaar zat men er nogal eens naast. Als Havelaar Verbrugge, die een ontwijkend antwoord geeft op zijn vraag naar de hoeveelheid geproduceerde rijst, toevoegt dat hij toch moet kunnen schatten, want ‘met je overuren kom je tenminste altijd aardig uit’, als Slijmering niet rustig en minzaam blijft tijdens zijn laatste bezoek aan Havelaar maar ordinair ruzie maakt, als Havelaar zich te buiten gaat aan pure zelfverheerlijking - dan moet je toch wel concluderen dat de schrijvers van het boek en de wereld die het beschrijft maar weinig begrepen hebben. En de Tine uit de roman is wel nooit een favoriet van me geweest, de Tine uit het stuk is ronduit ridicuul als ze, op de vraag naar haar liefste wens, antwoordt ‘Dat kleine Max goed terecht komt. Daar hebben we alles voor over. Al moest ik ervoor naar Holland zwemmen!’

Er is duidelijk te weinig over de bewerking nagedacht, niemand schijnt zich afgevraagd te hebben wat je met het gegeven van de roman in 1981 aan moet. Als je er niets mee wil, is dat mij ook best, maar maak dan een stuk dat alleen kolderiek is, en niet ook pretendeert de roman Max Havelaar op toneel te zetten.

Tenslotte nog iets meer over de voorstelling. Aan kostumering en toneelbeeld was veel aandacht besteed. Ik kan niet beoordelen of de kostuums historisch juist waren, maar ik neem graag aan dat dat het geval was. Het zag er allemaal prachtig uit. Alleen ook hier een kapitale fout: Sjaalman droeg een zo te zien redelijk warme winterjas. Met een wollen sjaal, dat wel.

Voor het aangeven van de locatie gebruikte men dia's die op de achterwand geprojecteerd werden: een Amsterdamse gracht, de voorgalerij van een Indisch huis, een Javaans dorp. De hoofdrollen werden heel behoorlijk gespeeld, het spel van een aantal bijrollen bleef ver onder de maat, ook voor amateurs. In het algemeen speelde men te snel en daardoor soms onverstaanbaar. Professionele spelers hadden dat laatste bezwaar kunnen opheffen - de voorstelling als totaal hadden ze niet kunnen redden.

Marian van Noort