Over Multatuli. Delen 7-8

[p. 58]

Een nieuwe Havelaar

Multatuli, Max Havelaar. Ingeleid door prof. dr. A.L. Sötemann. Elsevier, Amsterdam/Brussel, 1979. F 31,50

Om onduidelijkheid te voorkomen geldt hier als uitgangspunt dat Multatuli twee romans geschreven heeft met de naam Max Havelaar: Max Havelaar I en II.

De eerste dateert van november 1859; het is de herziene versie van een manuscript dat verloren is gegaan op enkele in Dekkers brieven bewaarde citaten na. In 1860 is deze versie door Jacob van Lennep die inmiddels eigenaar geworden was van het kopijrecht, gepubliceerd, nadat hij de tekst had bekort, uitgebreid of gewijzigd. Deze corrupte Havelaar beleeft drie drukken. Pas in 1949 komt Multatuli's handschrift uit 1859, diplomatisch uitgegeven door dr. G. Stuiveling, in de oorspronkelijke vorm in het licht. Dit is Max Havelaar I.

Multatuli's uitgever G.L. Funke verwerft in 1874 wel het kopijrecht van Max Havelaar, maar niet het manuscript. Uit het hoofd begint Dekker de in 1860 gedrukte tekst te herstellen; mede op advies van C. Vosmaer gaat hij over tot het herschrijven van grote gedeelten en hij voegt uitgebreide, vaak polemische aantekeningen en ophelderingen toe. In 1875 verschijnt dan Max Havelaar II. In 1881 volgt de laatste door Multatuli zelf herziene editie, niet belangrijk anders en met nog meer aantekeningen.

De druk van 1881, de laatste geautoriseerde, heeft tot ver in de 20ste eeuw een zeer ruime verspreiding gehad. Hiernaar richtten zich de uitgaven van Max Havelaar in de Verzamelde Werken die vanaf 1888 bij Elsevier in Rotterdam begonnen te verschijnen en vaak herverschenen zijn (na 1891 met de aanduiding ‘door zijne weduwe herzien’); hiernaar ook zijn de tientallen drukken met hoge oplages in opdracht van de Wereldbibliotheek gezet.

Na de uitgave van Max Havelaar I in 1949 verandert de situatie. Het tijdperk van de eklektische uitgaven is aangebroken, van de mengvormen van Max Havelaar I en II. Het is ook erg verleidelijk om wat Multatuli bij de edities van 1875 en 1881 door het ontbreken van het handschrift niet herstellen kon, nu eindelijk in orde te brengen. Het gevaar is, dat het natuurlijk onmogelijk is te reconstrueren wat Multatuli geschreven zou hebben, als hij zijn manuscript bij de hand zou hebben gehad.

In 1950 verschijnt deel I van het Volledig Werk (Van Oorschot,

[p. 59]

Amsterdam); Stuiveling verzorgt een Havelaareditie gebaseerd op de druk van 1875, maar heeft uit het handschrift van 1859 en uit de druk van 1881 ‘telkens die versie welke in literair-historisch en stilistisch opzicht de voorkeur verdiende, als grondslag gekozen voor deze herdruk’. Toegevoegd zijn Multatuli's aantekeningen, een lijst van (niet alle) varianten en een lijst van verklaringen. Later brengen G.W. Huygens (Ad. Donker, Rotterdam) en dr. M. Bots (Klassieke Galerij no. 93) ieder afzonderlijk een Havelaareditie uit naar de druk van 1881 die ‘hersteld’ is naar het handschrift uit 1859, Huygens zonder en Bots met Multatuli's aantekeningen en beide met een eigen notenapparaat. Het overzicht van nu verkrijgbare Havelaars is compleet als nog genoemd worden de de editie van Marijke Stapert-Eggen (L.J. Veen, Ede) en de filmeditie (Elsevier, Amsterdam/Brussel), beide naar de druk van 1881, zonder Multatuli's aantekeningen en wat de eerste betreft met uitgebreide nieuwe annotaties.

Het spel Maak Uw Eigen Havelaar wordt niet zonder vernuft gespeeld: alle edities zijn verschillend en niet één geeft de tekst precies zoals Multatuli die geleverd heeft. Een uitgave, uitsluitend gebaseerd op Max Havelaar II die wetenschappelijk verantwoord is, bestaat dus niet. Voor het verrichten van een vergelijkend onderzoek tussen Max Havelaar I en II zou zo'n editie wel een belangrijk hulpmiddel zijn.

In Elseviers Bibliotheek der Nederlandse Letteren is nu een Max Havelaar II verschenen, die door de naam van de editeur belangstelling wekt: prof. dr. A.L. Sötemann, auteur van ondermeer de dissertatie ‘De structuur van Max Havelaar’(Utrecht 1966) waarin aan de problemen rond het editeren een korte, maar steekhoudende passage wordt gewijd. Na de inleidende pagina's is de hoop al vervlogen: ‘Wetenschappelijke pretenties heeft de hier aangeboden tekst dan ook niet; er is uitsluitend naar gestreefd het boek naar de uiterlijke verschijningsvorm zo toegankelijk mogelijk te maken zonder geweldpleging enerzijds, zonder overmatige scrupules anderzijds.’ Niet veel anders dus op het eerste gezicht dan de uitgaven die er al waren. (Het stoffelijk uiterlijk van het boek oogt overigens behoorlijk pretentieus: linnen band, gouden stempels, zwaar papier, dit is de duurste Havelaar van dit ogenblik.)

Sötemann neemt de druk van 1881 als uitgangspunt en laat de tekst (terecht) geheel intakt. Dit betekent wel, dat Van Lenneps wijzigingen, voorzover later niet door Multatuli gecorrigeerd, onaangetast blijven, ook al leidt dit soms tot onbegrijpelijkheid (‘de zuster van Blauwbaard’ pag. 64) of tot een te betreuren hiaat (zoals Frits' vragen over de bijbel die Van Lennep censureerde).Door zelfs geen noot hieraan te wijden houdt Sötemann zich in een op toegankelijkheid gerichte editie opmerkelijk strikt aan zijn uitgangspunt. Des te vreemder is het daarom, dat Multatuli's aantekeningen geheel ontbreken, op een enkele willekeurige verwijzing in Sötemanns eigen annotaties na, terwijl zij toch deel

[p. 60]

uitmaken van de tekst zoals Multatuli die heeft willen publiceren.

In alle recente Havelaaredities en deze maakt daarop geen uitzondering is de spelling geheel of gedeeltelijk gemoderniseerd. Waarom eigenlijk? Wordt het boek minder toegankelijk als men ‘zeide’ leest voor ‘zei’, ‘den’ voor ‘de’ of ‘myn’ voor ‘mijn’? - op dit niveau liggen de afwijkingen van de hedendaagse spelling. Er gaat veel authentieks verloren en men krijgt er een per definitie onbevredigend compromis voor terug.Sötemann maakt het zich wel bijzonder moeilijk door twee verschillende spellingen toe te passen. Hij moderniseert het grootste deel van de tekst, maar behoudt de oude uitgangen ‘waar ze duidelijk stilistische betekenis hebben’: in de toespraak tot de hoofden van Lebak, het verhaal van de Japanse steenhouwer, de preek van Wawelaar en in de gedichten. Een nogal subjectief kriterium waarbij het ontbreken van de minstens zo klassieke Saïdjah-geschiedenis opvalt. Overigens houdt Sötemann zich niet erg konsekwent aan zijn voornemen, wat hem op grond van de ingewikkeldheid ervan niet eens kwalijk te nemen is.

De vormgeving van de tekst is dus niet essentieel anders dan die in andere Havelaaredities; het eigene van deze uitgave bestaat uit de inleiding en de annotaties.

De inleiding opent met een overzichtelijke behandeling van de zaak-Lebak, een mini-polemiekje met R. Nieuwenhuys (zonder hem te noemen) en vergelijkt de werkelijkheid van 1856 met de roman. Hierna wijdt Sötemann twee pagina's aan de ‘op puur inwendige gronden’ aantoonbare identificatie van Max Havelaar, Sjaalman en Multatuli: één en dezelfde persoon in drie levensfasen. Deze vrij uitgebreide bewijsvoering, gebaseerd op het proefschrift, valt eigenlijk buiten het bestek van de hier plotseling ook moeilijk leesbaar geworden inleiding. Overtuigd ben ik overigens nog steeds niet. Het hernieuwen van de argumentatie roept daarentegen nieuwe tegenwerpingen op.

Het probleem is Sjaalman: ‘op puur inwendige gronden’ lijkt het mij niet goed mogelijk dat de Havelaar-Multatulifiguur geheel met Sjaalman identiek is. Op pag. 286, als Havelaar angstwekkend dicht Sjaalman genaderd is: ‘Havelaar doolde arm en verlaten rond. Hij zocht..’ - op die plaats grijpt Multatuli in: ‘Genoeg, mijn goede Stern!’ en voorkomt daarmee, lijkt mij, dat de identificatie tot stand komt. Vervolgens deelt Multatuli mee, dat hij Stern en Droogstoppel verzonnen heeft. Hieruit volgt, dat Sjaalman die we alleen via Droogstoppel kennen en die in contact staat met Stern op zijn minst in een fictieve contekst functioneert. Het fictieve karakter wordt nog versterkt door het gegeven dat alle authentificerende documenten behoren tot het Havelaarverhaal. Het waarheidsgehalte van Sjaalman lijkt mij toe van een andere orde te zijn dan dat van Havelaar-Multatuli.

Sjaalman gelooft dichter te zijn, neemt een nederig baantje aan en

[p. 61]

raakt het weer kwijt, gaat bleek en gebogen over straat en laat in zijn wanhoop Droogstoppel aan wiens schampere blikken hij voortdurend overgeleverd is, vrij zijn aantekeningen naar eigen goeddunken te gebruiken; dat uiteindelijk Stern de pen voert, is een regeling die buiten Sjaalman om tot stand komt. Wie is Stern? Stern is jong, enthousiast en dichterlijk, iemand die stáát voor wat hij beweert, die verwaand genoeg is om Gouverneur-Generaal te willen worden, iemand die eigenlijk, behalve aan Sjaalman zelf, ook wel enigszins doet denken aan Havelaar-Multatuli. Sjaalman en Stern schijnen mij toe, als osmotische personages, twee aspecten te vertegenwoordigen van de Havelaar-Multatulifiguur. Sjaalman staat voor het aspect van het maatschappelijk gedupeerd zijn (hij is daarom het duidelijkst zichtbaar door de ogen van de op maatschappelijk succes gefixeerde Droogstoppel); Stern verpersoonlijkt het jeugdig en literair elan, de geestdrift voor het ware, goede en schone. Tijdens het schrijven van de Havelaar-geschiedenis blijven de treurige maatschapelijke omstandigheden aldus gescheiden van de literaire ambities. Na de voltooiing ervan wordt de splitsing opgeheven en kan Multatuli naar voren treden voor wie maatschappelijk en literair slagen op dat tijdstip nog samenvallen.

Tenslotte gaat Sötemann in op de historische contekst van de verteltechnieken, de rol van de lezer in het verhaal, de spanning tussen fictie en werkelijkheid en het verschijnsel cumulatie. Hij besluit met een verantwoording en een kleine literatuuropgave.

Het notenapparaat is omvangrijk. Woordverklaringen zijn in ruime mate aanwezig; welke kriteria zijn aangelegd is niet helemaal duidelijk; ‘consideratie’ krijgt een noot, ‘assimilatie’ of ‘connectie’ niet, maar enige willekeur is hierbij natuurlijk niet te vermijden. Bij de toelichtingen op de eigennamen mis ik ‘Orsini’ (pag. 35), ‘Aglaia’(pag. 42), ‘Elssler en Taglioni’(pag. 135); bij de Indonesische woorden mis ik vooral ‘atap’ (pag. 134).

De noot op pag. 8 over ‘1672’ verklaart niets over de zo raadselachtige langdurige eb in dat jaar. De toelichting op pag. 41: ‘Er valt aan te nemen dat Droogstoppel eigenaardige conclusies uit het stuk heeft getrokken’ lijkt mij overbodig. Bijzonder is de structurerende functie die het notenapparaat hier en daar heeft. Naar aanleiding van het verhaal over ‘Lessings patriarch’ (pag. 5-6) wordt bijvoorbeeld verwezen naar de scène van Si Oepi Keteh, naar de geschiedenis van Saïdjah en naar Wawelaars preek; dit wordt echter niet konsekwent doorgezet. In wat wel of niet uit het Frans, Duits of Latijn vertaald wordt is Sötemann evenmin konsekwent. Een vondst is wel het thuisbrengen van de laatste regel van een Frans versje van Multatuli (pag. 158) als een ontlening aan Corneille.

Conclusie: wie een editie van Max Havelaar II wil hebben, kan zich nog het best naar het antikwariaat begeven. Wie vooral behoefte heeft aan een

[p. 62]

ruime toelichting en belangstelling heeft voor structurele problemen, kan bij Sötemann goed terecht, maar voor de toelichting goedkoper bij andere edities. (Uit de notenapparaten die de verschillende recente uitgaven meegekregen hebben, zou door een compilator een voortreffelijke reeks annotaties zijn samen te stellen.) Leesedities bestaan er inmiddels voldoende. Een studie-uitgave waaruit de varianten van 1875 en 1881, eventueel de herzieningen van Mimi en de drukgeschiedenis zijn af te lezen, is er echter nog steeds niet.

Annelies Dirkse-Balhan.