Over Multatuli. Delen 7-8

[p. 45]

Paul van der Plank
Toneelgroep Splien brengt Dekker niet tot leven

Sjaalman, Een spel rond Multatuli, voorstelling door toneelgroep Splien (maart 1980 - april 1981)

Er is in Nederland de laatste toneelseizoenen een hausse op het gebied van literair toneel, toneel dat een schrijversleven behandelt of een collage van poëzie en/of prozateksten aanbiedt. Denk maar aan de programma's van Poëzie Hardop, denk maar aan het solotoneel van Henk van Ulsen, denk ook maar aan de jonge theatergroep Splien uit Zoetermeer. Doorgaans echter komt men niet veel verder dan tot een kunstig declameren van het geschrevene of, zoals Splien dit seizoen met ‘Sjaalman, Een spel rond Multatuli’, tot een louter informatief programma, dat mogelijk op middelbare scholen vermag te functioneren, maar dat als toneelproductie door het gebrek aan visie nauwelijks kan boeien. Wie Dekker op het toneel zet als betrof het zijn tegenstanders en bestrijders, die heeft geen visie of een uiterst curieuse. Splien is een kleine theatergroep die met haar Multatuli-programma mogelijk het uiterste van haar mogelijkheden heeft verwezenlijkt. Voor mij was dat niet voldoende om elf jaar van Dekkers leven werkelijk tot leven te roepen.

De samensteller van ‘Sjaalman’, Rob Scholten, heeft als uitgangspunt de woelige jaren tussen 1859 en 1870 genomen, vanaf de hereniging van het gezin Douwes Dekker in België, via het schrijven van Max Havelaar, de bemoeienissen van Lennep, Dekkers eerste poging om in de politiek te gaan, via zijn liefde voor Sietske en voor Mimi Hamminck Schepel, de ballingschap in Duitsland en Dekkers tweede poging om in de politiek te gaan, via de menage à trois, tot het moment waarop Tine met Edu en Nonnie definitief naar Italië eclipseert. Op zich een goede keus met een rijkdom aan mogelijkheden.

Scholten heeft vervolgens de biografie van Douwes Dekker vermengd met fragmenten uit Multatuli's geschriften, uit Max Havelaar, Minnebrieven, Millioenenstudiën en Woutertje Pieterse en uit de correspondentie. We zien ondermeer het begin van Max Havelaar, fragmenten uit brieven geschreven tijdens het ontstaan van dat boek in 1859, de ontmoeting tussen Droogstoppel en Sjaalman, De toespraak tot de hoofden van Lebak en een fragment uit Saïdjah en Adinda. Heines ‘Ich weiss nicht was soll es bedeuten’ wordt als smartlap gezongen. Daarna gaat ‘Sjaalman, Een spel rond Multatuli’ verder met ondermeer Ik weet niet waar ik sterven zal, Edu over zijn vader, scènes met Tine en Van Hasselt

[p. 46]

en met Tine en vader Hamminck Schepel, waarbij Tine een goed woordje voor Dekker doet. De opstellen nakijkende meester Pennewip en het salieavondje zijn natuurlijk altijd prijs-helaas had men geen oplossing gevonden voor de wippende pruik en deze maar weggelaten. Een brief aan de mannen van de Vlaamse beweging mocht staan voor Dekkers hoop op onze Zuiderburen. De dramatiek van het gezin kon tot uiting komen in een scène waarin dat hele gezin roulette-systemen van de vader probeert en een scène waarin zoon Edu zijn vader slaat. Na Het gebed van den ontwetende sloot ‘Sjaalman’ af met diezelfde Sjaalman die Droogstoppel op de knieën dwingt.

Het is heel wat en wie bedenkt dat de 24 in deze scènes voorkomende figuren door slechts vijf spelers ten tonele worden gevoerd, van wie één, Ad van Kempen, ook nog de regie doet, die kan wel nagaan wat voor zware opdracht Splien zichzelf heeft gesteld. ‘Sjaalman, Een spel rond Multatuli’ zag er keurig uit; wat dat betreft had Van Kempen zichzelf en zijn vier medespelers (Henk van Loenen, Tatiana Radier, An de Donder en René Verheezen) voortreffelijk in de hand gehouden. Te keurig echter, want al geeft ‘Sjaalman’ een tamelijk overzichtelijk overzicht van ruim tien jaar Douwes Dekker-leven, het woelige schrijversbestaan dat die tien jaar eigenlijk waren, wordt geen ogenblik in ‘Sjaalman’ zichtbaar.

Dat ligt vooral aan de geschetste structuur, die te veel aandacht van spelers en regie heeft geëist, zodat dynamiek in het spel vrijwel uitgesloten is. De scènewisselingen verliepen kalm en de scènes zelf waren eerder instructief dan inzicht gevend: ‘Sjaalman’ vormde meer de plaatjes bij het levensverhaal dan dat het de bijzondere schrijverspersoonlijkheid van Douwes Dekker duidelijk maakte. Geen moment heb ik begrepen waarom Dekker gebrek leed, waarom hij roulette-systemen probeerde, waarom hij Het gebed van den onwetende schreef of waarom hij de menage à trois probeerde. Het slot met de op de knieëen gedwongen Droogstoppel bleef dan ook een in de lucht hangend effect. Exemplarisch voor dit gebrek aan inzicht bleek de spelopvatting van regisseur van Kempen, die Dekker, Sjaalman, Havelaar en Multatuli speelde. Als Van Kempen Droogstoppel, of liever nog dominee Wawelaar of Stoffel Pieterse -want Droogstoppel is in zijn Droogstoppeligheden nog wel een sappig figuur- had moeten voorstellen, dan had ik niet vreemd opgekeken, zo bezadigd en vol waardigheid bewoog hij door het stuk, een 19^e eeuwse, Hollandse dominee gelijk. Men hoeft Dekker, alias Sjaalman, alias Multatuli, alias Havelaar niet persé als een romantisch bevlogene te spelen, maar een beetje zenuwachtig en onrustig moet de man van Lebak toch wel geweest zijn.

Slechts de ambivalente houding van Tine en Edu tegenover Dekker werkte bij mij enigszins verhelderend: hun onmacht om met hem samen te leven in combinatie met hun bewondering en ontzag voor de Dekker-

[p. 47]

Henk van Loenen en Ad van Kempen (r). Foto Pan Sok.

[p. 48]

figuur kwam in Spliens voorstelling duidelijk naar voren.

Het décor was uiterst sober en bestond uit acht zwarte paspoppen die in twee rijen van vier ter weerszijde van het centrum van het toneel waren opgesteld. Vormden zij het publiek, dat door Multatuli zo veracht werd, de roddelaars en kletstantes van het dorp gereed om Dekkers leven te bespringen, of stonden zij voor des schrijvers onwankelbare hulpverleners? Het werd mij niet duidelijk of de zwarte acht een dramatische functie hadden of alleen maar voor het gezicht op het toneel stonden en dus slechts een estetische functie bezaten. De spelers deden in ieder geval niets met de poppen; ze werden niet in het spel betrokken. De benodigde tafels, stoelen en andere rekwisieten werden zo nodig opgebracht.

Richard Hol schreef in 1861 al zijn Saïdjah elegie (Opus 30). A.J. de Mare, Lijst der geschriften van en over Eduard Douwes Dekker (Leiden 1948) vermeldt onder no. 286 een toneelbewerking van Max Havelaar in 1903. De toneelspeler Royaards droeg Saïdjah en Adinda voor samen met Havelaars toespraak tot de hoofden van Lebak. Albert Vogel deed hetzelfde en legde zijn voordracht op grammofoonplaat vast (RCA EPA 9756 ter gelegenheid van ‘Honderd jaar Max Havelaar’: De toespraak tot de hoofden van Lebak). In de zeventiger jaren is het nog harder gegaan. In 1971 gaf Fred van Dam de laatste voorstellingen van zijn Multatuli-programma ‘Ik groet u allen zeer’. Op 30 april 1976 ging in Den Haag de tamelijk succesvolle bewerking door de Haagse Comedie van Woutertje Pieterse in prémière; zes dagen later, op 6 mei, was Vorstenschool op de televisie. In september van dat jaar ging Rademakers Max Havelaar-film in prémière; de film trok volle zalen en is onlangs weer in roulatie gebracht. Bewerkingen, adaptaties, omvormingen te over.

Over de bovengenoemde Royaards vertelt Du Perron in zijn Multatuli, Tweede pleidooi,(etc.) (Bandoeng etc. 1938, p. 27; VwDP 4, p. 465), dat hij met een hem eigen stemgeluid verklaarde: ‘Saïtjaa's vader had een bàffel’. Nog duidelijker is Du Perron in een bespreking van een Multatuli-bloemlezing, samengesteld door G. van Praag, ingeleid door A. van Gogh-Kaulbach (Amsterdam 1937), in het Bataviaasch nieuwsblad van 27 oktober 1937: ‘Aan de andere kant is iedere bloemlezing van Multatuli eigenlijk een onding. Men kan iemand die Multatuli niet kent aldus een “ideetje” geven, een voorsmaakje van wat deze schrijver te bieden heeft, meer niet’ (geciteerd naar VwDP 4, p. 463). Het citaat wordt door Splien berouwvol aangehaald in de met platen en citaten rijk gevulde programma-begeleiding, waarin echter nergens te lezen valt waarom Splien deze Multatuli-collage heeft gemaakt. Ik vind, met Du Perron, dat de figuur Douwes Dekker duizend maal boeiender is, dan welke bewerking van zijn leven of werk ook maar kan zijn. Splien heeft mijn geloof in de waarheid van deze overtuiging slechts kunnen be vestigen.